Киһи тутулун уратылара
Айылҕа саамай өйдөөх, кыахтаах харамайынан киһи буолар. Мэйиитигэр өй-санаа түргэнник сайдар кыахтааҕыттан билигин Сири- дойдуну барытын баһылаан, аны Космос куйаарыгар тахсан эрэр. Дьон бары төһө да үөрэҕи-билиини сайыннардаллар даҕаны бэйэлэрин эттэрэ-сииннэрэ уонна өйдөрө-санаалара хайдах бииргэ кыттыһан үлэлииллэрин ситэ арааран билэ иликтэрэ оҕону иитиигэ уустуктары, атаахтатыы өттүгэр халыйыыны үөскэтэр.
Сахалар былыр-былыргыттан киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туһунаннарын билэннэр, үөрэтэннэр Кут-сүр үөрэҕин оҥорон туһаналлар. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспалара киһи өйө-санаата сыыйа сайдан испитэ диэн наука этиитигэр кытта сөп түбэһэллэр. Олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата ситэ сайда илигинэ улахан кыыл өйүн-санаатын саҕа таһымнааҕынан олус өр кэмҥэ олорбут. Киһи өйө-санаата кыыллар өйдөрүттэн сайдан тахсыбыта диэни наука эмиэ билинэр.
Биһиги инники үлэлэрбитигэр олоҕуран уонна сахалар Кут-сүр үөрэхтэрин сүрүн өйдөбүллэригэр сөп түбэһиннэрэн киһини бэйэтин маннык тус-туспа көрүҥнэртэн хомуллан оҥоһуулаах диэн билинэбит:
1. Киһи этэ-сиинэ - баар-суох сүрүн көрүҥэ буолар. Эт-сиин барыта Айылҕа эттиктэриттэн хомуллан үөскүүр уонна төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэн, удьуордаан иһэр чааһа буолар.
2. Киһи өйө-санаата үс сүрүн таһымнарга арахсар:
1. Бастакы таһым. Сахалыы буор кут диэн ааттанар. Саамай кыра таһымнаах өй-санаа. Үүнээйилэртэн саҕалаан Айылҕа бары тыыннаахтарыгар барыларыгар баар. Эти-сиини көрөргө-харайарга, харыстыырга, хамсатарга-имсэтэргэ аналлаах эккэ-сииҥҥэ бэйэтигэр үөскүүр өй-санаа буолар. Сайдыылаах буор кут утумнаан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтаах.
2. Иккис таһым - ийэ кут таһыма диэн ааттанар. Өй-санаа сайдыытын иккис таһыма. Айылҕа тыынар-тыыннаахтарыгар барыларыгар сайдар. Өй-санаа кыра таһыма, эти-сиини көрөрүн-истэрин таһынан, эт-сиин бары баҕа санааларын толорорго аналлаах өй-санаа буолар.
Тыынар-тыыннаахтарга ийэ кут сайдарын сахалар эрэ арааран билэллэр. Атын омуктар итэҕэллэрин үөрэхтэрэ ийэ кут өйүн-санаатын көтүтэн, быһалыы салгын куту эрэ, дууһа диэн аатынан билинэллэр. Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн ат, ыт, улахан кыыллар бары тыыннаах ийэ куттаахтар. Остуоруйаларга, олоҥхолорго аттар, көтөрдөр бары тыыннаах куттаах гына ойууланан көрдөрүллэллэр. Ийэ кут таһымар үөрэҕи үөрэтии олус уустук уонна уһун кэми ылар. Бары кыыллары, көтөрдөрү, оҕолору үөрэтиигэ хос-хос хатылаан, манньалаан, үөрэҕи үгэс оҥорон иҥэрии эрэ туттуллар. Оҕо ийэ кутун иитиигэ үгэстэргэ үөрэтии, өр кэмҥэ хос-хос хатылаан, батыһыннаран үтүгүннэрии эрэ туттуллара туһалаах.
Ийэ куту оҕо, улахан да киһи аан маҥнай оҥорбут быһыылара быһалыы үөскэтэллэр. Бу быһаарыы аныгы наука киһи мэйиитин үөрэтиитинэн дакаастанар. Саҥаны билии киһи мэйиитигэр нейроннар саҥа холбоһуктарын үөскэтэрэ, бу саҥаны билии, саҥаны айыы хаһан да умнуллубат буола өйдөнөн, мэйиигэ суруллан иһэллэрин биллэрэр. Ол иһин сахалар үөрэхтэрэ ханнык да айыыны оҥорууга олус улахан сэрэхтээх буолууну эрэйэр уонна оҕолору кыра эрдэхтэринэ “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр. Оҕо куһаҕан айыыны оҥордоҕуна, ол быһыыта ийэ кутугар иҥэн куһаҕан быһыылаах киһи буола улаатыан сөп. Сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин биһиги итинник ааттаах үлэбититтэн булуохха сөп. (1,21).
3. Үһүс таһым - салгын кут таһыма. Өй-санаа бу таһыма дьоҥҥо эрэ сайдар, үөскүүр кыахтаах. Үөрэҕи-билиини баһылааһын, көрөн-истэн, ааҕан үөрэнии барыта бу таһымҥа киирсэллэр. Арҕааҥҥы омуктар үөрэхтэрин тутуһааччылар өй-санаа бу таһымын сайыннарыыга кырдьык кыһанан үлэлииллэр.
Киһи үс куттара сүр диэн айылҕаттан, төрөппүттэртэн бэриллэр санаа күүһүнэн холбуу тутулла сылдьаллар диэн сахалар сайдан иһэр Кут-сүр үөрэхтэрэ быһаарар. Итини тэҥэ, киһи этэ-сиинэ куттарын кытта ыарыы диэн санаа ситимнэринэн холбоно сылдьаллар. Эт-сиин туга эмэтэ табыллыбата даҕаны сонно ыарыы үөскээн куттарга тарҕанан өйгө-санааҕа тиийэр. Киһи субу үөскээбит ыарыыны суох оҥоро, симэлитэ сатыырга кыһаммытынан барар.
Кэлин киһи өйүн-санаатын сайдыыта биллэрдик түргэтээн билиҥҥи таһымын, урукку сайдан иһиитин кэмигэр тэҥнээн көрдөххө, олус түргэнник ситистэ. Кэнники 2 тыһыынча сыл иһигэр дьон-аймах сайдыыларын таһыма букатын туруору өрө таҕыста. Өй-санаа, салгын кут сайдыыта хаһан да буолбатах үрдүк таһымҥа тахсан эрэр.
Өй-санаа олус күүскэ сайдыыта, бэйэтин билиниитин үөскэтэр. Былыргы сахалар үөрэхтэринэн Үөһээ дойду диэн аҥардас өй-санаа мустубут уонна мунньуста турар сирэ баар. Бу сиргэ киирдэххэ эбэтэр сырыттахха букатын былыргы да дьон өйдөрүн-санааларын, куттарын тэҥэ, кэлэр кэмҥэ буолуохтаах быһыылар тустарынан билиэххэ сөп диэн былыргы ойууннар үөрэхтэрэ эмиэ баар.
Киһи сирдээҕи олоҕо олус уустук. Этэ-сиинэ Айылҕа бэйэтин усулуобуйатыгар баар эттиктэртэн хомуллан үөскүүр уонна төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэр буор кутунан тутулуктанар, онтон өйө-санаата; ийэ уонна салгын куттара улаатан истэҕинэ саҥалыы сайдан иһэллэр. Өй-санаа бу уратыта көлүөнэлэр өйдөспөттөрүн үөскэтэрэ олоххо сайдыы киириитин түргэтэтиэн сөп.
Олох кыра эрдэҕиттэн оҕо төрүт өйө-санаата, ийэ кута иитиллэн улаатар. Бу өй-санаа үгэстэртэн, биир быһыыны олус элбэхтэ хос-хос хатылааһыннартан үөскүүр ийэ кут төрүт өй-санаа буолар. Былыргыттан үгэс буолбут өйдөбүллэр мунньусталларыттан киһи, бу күннээҕи өйүгэр, салгын кутугар кыайан өйдөммөттөр. Ийэ кут өйө-санаата атын мээрэйдээх сиргэ сылдьар, түһээтэхпитинэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар киирэн ылабыт. Түүллэр үгэстэри быһаарыыларынан табатык тойонноноллоро элбэх.
Оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата тугу саҥа билбититтэн сонно үгэһи үөскэтэн ийэ кутугар уурунан иһэр. Тугу саҥа билбитэ соҕотохто үгэс буолан ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Ийэ кут умнуллубат уратылаах.
Салгын кут өйө-санаата диэн оҕо улаатан иһэн 5 эбэтэр 6 сааһыттан ыла билиитин-көрүүтүн, бэйэтэ өйүгэр-санаатыгар тутан, умнубат буолбут кэмиттэн ыла биһиги ааттыыбыт. Салгын кут билиитэ олус элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйдаҕына эмиэ ийэ кут өйүгэр-санаатыгар уларыйан ууруллар уонна киһи майгынын тупсарыан, уларытыан сөп.
Психолог Г.Миллер киһи өйө-санаата уонна этэ-сиинэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолууну тус-туспатык ылыналларын бэлиэтиир. Киһи этигэр-сиинигэр үчүгэй буолуута өйүгэр-санаатыгар санаарҕабылы үгүстүк үөскэтэллэрин быһаарар. (2,205). Киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй буолуута, этигэр-сиинигэр үчүгэйи оҥорбот эбит. Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата, куттара тус-туспаларын үчүгэйи уонна куһаҕаны хайдах арааралларыттан быһааран билиэххэ сөп. Холобурга арыгыны ылыахпытына:
- Арыгы иһиитэ киһи өйүгэр-санаатыгар түргэнник дьайарыттан үөрүүнү, чаллайыыны, дэбдэйиини үөскэтэр. Өй-санаа арыгы иһиэҕин баҕарар. Элбэхтик арыгылааһын, арыгыһыт буолуу кэнниттэн киһи этэ-сиинэ, доруобуйата мөлтөөн ыарыһах буолан хаалар. Ойгө-санааҕа үчүгэй буолуута кэлин эт-сиин эрэйдэнэригэр тириэрдэр.
- Киһи минньигэс аһылыгы элбэҕи сиэн баҕарар. Иһэ тотуор диэри. Топпут киһи санаата көнөр дииллэр. Олус элбэҕи аһыыр буолуу кэнниттэн эт-сиин эбиллэн, уойан барар. Уойбут киһи көрүҥэ мөлтөөн, хамсанара аҕыйаан барыытыттан өй-санаа санааргыыр, хайдах эрэ аһыыр аһылыгы аҕыйатан, эти-сиини диетаҕа, кээмэйдээн аһааһыҥҥа киллэриэн баҕара саныыра улаатар. Бу утарыта турсууга хайалара кыайара өссө биллибэт, киһи өйө-санаата, салгын кута бөҕө, өһөс буоллаҕына, тулуура уонна дьулуура күүһүрдэҕинэ эрэ этин-сиинин баҕатын кыайыан сөбө быһаарыллар.
Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата утарыта турар санаалаахтарын киһини үөрэтэр үөрэхтээхтэр эмиэ бигэргэтэн эрэллэр. Биллиилээх физиотерапевт Поль Брэгг киһи улахан тулуурданнаҕына эрэ этин-сиинин көрдөбүллэрин сатаан салайарга үөрэнэрин быһаарар. (3,53).
Онон, киһи бэйэтин уһун олоҕун устатын тухары ис санааларын кытары охсуһан, туруулаһан тахсар. Этин-сиинин быстах баҕа санааларын кыайан, сабырыйа тутан салайдаҕына эрэ, этэ-сиинэ доруобай, күүстээх буолан өй-санаа салгыы сайдыытын ситиһэр, үлэни-хамнаһы кыайар кыахтанар.
Сахалар кыылтан уратыларын, киһи буолан өй-санаа үрдүкү таһымын ситиһэр кыахтаахтарын бэйэлэрин тылларыгар кытта арааран этэллэр. Ол курдук, киһиэхэ сыһыаннаан тугу эмэни этэллэригэр: “Ким”, “Kини” дииллэр, “Кимий?” диэн ыҥыраллар, онтон кыылларга эбэтэр туохха эмэ атыҥҥа сыһыаннаатахтарына, туспа арааран: “Ол”, “Бу”, “Туох” диэн этэллэр, “Тугуй?” диэн ыҥыраллар.
Тылбыт бу курдук уратыланыыта саха дьоно былыр-былыргыттан, саха тыла үөскүөн инниттэн киһи өйүн-санаатын сайдыыларын кэрдиистэрин, үс тус-туспа куттарын арааран билбиттэрин бэлиэтиир. Атын, саҥа үөскээбит омуктар тылларыгар маннык уратылар туттуллубаттар. Холобурга, нууччалар бары тыынар-тыыннаахтары; кыыллары, көтөрдөру барыларын “кто”, “кому” диэн киһи курдук ыҥыраллар, киһиэхэ өйдөрүн-санааларын тэҥнээн кэбиһэллэр. Бу холобур нууччалар өйдөрө-санаалара сахалартан улаханнык хаалан иһэрин биллэрэр.
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ киһи өйүн-санаатын олус табатык быһаарарын туһанаммыт сайдыыны ситиһэр кыахтанабыт. (3,13).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.
2. Г.Миллер. Сонник: Толкования 10000 снов. Москва: ООО Фирма “Издательство АСТ”, 1999.- 400 с.
3. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. - Дьокуускай: "Ситис", 2023. - 104 с.