Киһи таҥара үөрэхтэрэ элбэхтэр
Киһи өйө-санаата сайдан истэҕинэ тугу эмэ ситиһэргэ баҕа санаатын үөскэтинэрэ уонна ону бэйэтэ илэ оҥорон таһаарара тиийэн кэлиитэ санаа киһини салайарын быһааран олоххо киллэрбит. Сахалар киһини санаата салайарын быһааран “Киһини санаата салайар”, “Киһи – санаа хамначчыта” диэн өс хоһооннорун оҥорон кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэргэ анаан туһана сылдьаллар.
Өй-санаа элбэхтэ хос-хос хатыланан мунньуллан күүһүрдэҕинэ үгэстэри үөскэтэр. Үгэстэр туспа өй-санаа буоланнар атыттарга буккуллан хаалбакка бэйэлэрэ туспа сылдьар кыахтаналлар. Таҥ диэн мус, хомуй диэн өйдөбүллээх тылтан үөскэтэн таҥара үөрэҕин сахалар айан олоххо киллэрбиттэр.
Өй-санаа үөрэҕэ үйэлэр усталарыгар мунньуллан, таҥыллан таҥара үөрэҕин үөскэппит. Киһи баҕа санаатын ситиһэр кыахтанара ханнык эрэ баҕа санаата - таҥарата баар буоларыгар тириэрдибит. Булчуттар хотой курдук кыайа-хото бултуур баҕа санааны үөскэтинэр кэмнэригэр Хотой таҥара үөскээн киэҥник тарҕаммыт.
Сахалар олус былыргы кэмнэртэн өйдөрө-санаалара сайдыбытын элбэх таҥара үөрэхтэрин туһана сылдьаллара биллэрэр. Араас үлэлэри баһылааһын өйү-санааны тупсаран тус-туспа баҕа санаалары үөскэтэн иһэриттэн аан бастаан үлэ таҥаралара баар буолан сайдан тахсыбыттар. Дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олохторугар туһаныыларыттан Күн таҥара үөскээн сайдан бары омуктарга тарҕаммыт.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан бэйэлэрин кыыллартан, сүөһүлэртэн туспа араарынар кэмнэриттэн киһи буолар баҕа санааны үөскэтинэн Киһи таҥараны айан сайыннарбыттар. Төһө эрэ кэминэн таҥара үөрэҕэ атын омуктарга тарҕаныытыгар уларыйан, саҥанан эбиллэн, тупсан, эбии ааттанан тус-туспа арахсыылара үөскээбит.
Мин бу үлэбэр элбэх Киһи таҥаралар тус-туспа уратыларын кылгастык быһаарабын уонна үөскээбит уратыларын арыйабын.
Сахалар маҥнайгы киһи таҥараларынан Үрүҥ Аар тойон буолар. Бу улахан биллиилээх салайааччы дьоҥҥо туһалаах үлэтэ таба сыана-ланан таҥара үөскүүрүгэр тириэрдибит. Бу таҥара үөскүүр кэмиттэн киһи буолуу үөрэҕин баһылаан сайыннарбыттар.
Бу олус былыргы кэм, сахалар Индийэҕэ, арийдар диэн омуктары кытта бииргэ олоро эбэтэр бэйэлэрэ арийдар (аардар) диэн ааттана сылдьыбыт кэмнэригэр үөскээбит буолуон сөп. “Дьа” диэн санаа дьайыыны оҥорорун быһаарар тылтан Индийэҕэ джайнизм итэҕэлин үөскэппиттэрэ салгыы сайдан иһэр.
Киһи санаата хайдаҕын үөрэтии билигин даҕаны, бу санааттан ханнык быһыы оҥоруллан тахсарынан эрэ кыайан быһаарыллар кыахтаах. Аан бастаан киһи оҥорор быһыыта ханнык дьайыыны оҥорорун үөрэтии, быһаарыы кэнниттэн санаа диэн тыл үөскээн туттуллууга киирбит. Олус былыргы кэмнэргэ дьа диэн тыл өйү-санааны быһаарар суолтаҕа үгүстүк тутулла сылдьыбыта элбэх тыллары үөскэппититтэн биллэр.
Дьон өйө-санаата былыргы дьыллар мындааларыттан кыыл, сүөһү өйүттэн-санаатыттан сайдан, тупсан испиттэрэ дакаастанан сылдьар. Өй-санаа үөрэҕэ эмиэ сыыйа сайдан испитэ уһун үйэлээх омук элбэх таҥара үөрэхтэрин үөскэтэн туһана сылдьыбытыттан биллэр. Хотой, бөрө, Күн уонна элбэх үлэ таҥараларын кэнниттэн эрэ киһи буолар баҕа санааны үөскэтинэн, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууну ситиһэн дьон Киһи таҥараны сайыннарбыттар.
Киһи таҥара үөрэхтэрин үөскээбит уонна сурукка киирбит кэмнэринэн арааран дьаарыстаатахха маннык тус-туспа арахсаллар:
1. Джайнизм таҥаратын үөрэҕэ.
2. Сахалыы таҥара үөрэҕэ эбэтэр Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ.
3. Будда таҥара үөрэҕэ.
4. Христос таҥара үөрэҕэ.
5. Аллах таҥара үөрэҕэ.
6. Православнай таҥара үөрэҕэ.
Бу киһи таҥара үөрэхтэрэ сахалыы Киһи таҥара үөрэҕиттэн арахсан, сайдан туспа баран атын омуктарга тарҕаммыттар. Бары Киһи таҥара үөрэхтэрэ тутуһар уратыларынан оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан, тупсан киһи буолууну ситиһиитэ уонна киһи быһыылаахтык олоҕун олоруута ааттанар. Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниини ситиһэрэ, баһылыыра буолар.
Бу тус-туспа ааттаах эрээри оҕону иитэргэ биир сыалы ситиһэргэ аналлаах Киһи таҥара үөрэхтэрин арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Сахалар киһи санаатын олус былыргы кэмнэргэ үөрэтэн саҕалаабыттар. Ол кэмнэргэ дьа диэн тыл өйү-санааны быһаарар суолталаах эбит. Билигин даҕаны дьа диэн тылтан үөскээбит өйү-санааны быһаарар элбэх тыллар туттулла сылдьаллар. Дьай, дьаар, дьаабы, дьабын, дьадаҥы, дьахтар, дьаллай, дьаадаҥныыр диэннэри уонна да атын өй-санаа иҥмит тылларын сахалар туһаналлар.
Индийэҕэ үөскээн тарҕаммыт джайнизм итэҕэлэ дьа диэн өйү-санааны үөрэтииттэн төрүттэммит. Санаа оҥорор дьайыытын үөрэтии киһи оҥорор быһыылара хайдах санаалааҕыттан быһаччы тутулуктааҕын быһаарбыта итэҕэл үөрэҕэр кубулуйбут.
2. Аан бастакы Киһи таҥаранан Үрүҥ Аар тойон таҥара буолар. Сахаларга бу таҥара үөрэҕэ Индия сиригэр арийдары кытта бииргэ олоро сылдьыбыт кэмнэригэр үөскээбитэ ураты аатыттан биллэр. Бу таҥара аатын үрүҥ диэн тыла оччотооҕу кэмнэргэ сахалар үрүҥү, хараны, ол аата үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран туһанар эбиттэрин биллэрэр. Үрүҥ диэн тыл, бу аатырбыт улахан салайааччы үйэтин тухары оҥорбут элбэх араас быһыыларыттан үрүҥүн, үчүгэйин эрэ талан ылан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтэргэ туһанары ыйан биэрэргэ аналланар.
Былыргы кэмнэргэ дьон өйө-санаата сайдыыта намыһах этэ, ол иһин оҥорор быһыылара аныгы кэмҥэ үгүстүк куһаҕан диэн быһаарыыга сөп түбэһэн хаалаллара. Былыргылар элбэх араас билиилэриттэн уонна оҥорбут быһыыларыттан кэлэр көлүөнэлэри үөрэтэргэ анаан үчүгэйин, үрүҥүн талан ылыы, ол иһин туттуллар.
Дьон өйдөрө-санаалара саҥа сайдан истэҕинэ оҥорор быһыылара куһаҕана элбэх этэ. Былыргы салайааччы оҥорбут куһаҕан быһыыларын туспа араарыы, хара диэн куһаҕанын биллэрэн ааттааһын, бу быһыы умнулларын үөскэтэрин таҥара үөрэҕэ туһанар.
Атын таҥара үөрэхтэриттэн сахалыы таҥара үөрэҕин биллэр уратытынан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһа сылдьара буолар. Бу уратыны олоххо киллэрэн дакаастыыр холобурунан айыы диэн тыл икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүллээҕэ буолар. Киһи оҥорор быһыылара хаһан баҕарар икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат суол буолар. Киһи тугу сирбитин, сөбүлээбэтэҕин, табыллыбатаҕын барытын куһаҕан диирэ хаһан да уларыйбат. Киһи оҥорор быһыыта туга эмэ табыллыбатар, сатамматар эрэ куһаҕан буола турар уратылааҕыттан куһаҕан суох буолан, симэлийэн хаалара кыаллыбат суол буолар.
Билигин тыл үөрэхтээхтэрэ айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүлүн суох оҥоро сатыыллара сахалары үрэйиигэ тириэрдиэн сөп. Билигин сахалар түмсүүлээх буолууну үөскэтэ сатыыр кэмнэригэр бу сыыһа хайаан да көннөрүллэрэ ирдэнэр. Сэбиэскэй былаас үөскэппит уонна атеизмынан өйдөрүн-санааларын буккуйан кэбиспит тыл үөрэхтээхтэрэ билигин да сахалары симэлитэр, суох оҥорор санаалара тохтуу илигин, ити оҥорор быһыылара биллэрэр.
Таҥара үөрэҕэ диэн киһи санаатын үөрэтэр үөрэх буолар. “Киһини санаата салайар” диэн этиини сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар. Киһи ханнык санаалардаах даҕаны соннук быһыылары оҥороро быһаарыллан тахсар. Таҥара үөрэҕэ үчүгэй санаалардаах буол диэн этэрэ ити быһаарыыттан тирэх ылан туттулла сылдьар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ атыттартан барыларыттан бастаан иһэрин сиэр диэн аһара барар өйү-санааны хааччахтааһыны туһанара биллэрэр. Сиэр диэн үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа ааттанар. Сиэри тутуһан оҥоруллар быһыылар үчүгэй буолан тахсаллара эрдэттэн быһаарыллар кыахтанар.
Саха дьоно бары сиэри тутуһаллар. Сахалыы таҥара үөрэҕин көрдөбүллэрин олохторугар тутуһа сылдьаллар.
3. Билигин биллэр киһи таҥара үөрэҕинэн Будда таҥара үөрэҕэ ааҕыллар. Будда таҥара үөскээбитэ 2,5 тыһыынча сыллардаахха диэн сурулла сылдьар буоллаҕына, Үрүҥ Аар тойон таҥара үөскээһинэ өссө тыһыынча сыллар курдук иннинэ буолуон сөп.
Оҕо улахан киһи буолар баҕа санааланан улаатарын тутуһар таҥара үөрэҕэ Будда диэн ааттаммыт. Будда таҥара үөрэҕэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун тутуһарыттан диктатураны үөскэппэтэҕин бэлиэтинэн “Хас ыалга барыларыгар Будда баар” диэн этиини тутуһа сылдьара буолар.
Сахалар үөрэхтэринэн бу таҥара үөрэҕэ оҕо улаата охсорго баҕа санаата элбэҕин туһаныыттан үөскээн тахсыбыт. Ону тэҥэ, төрөп-пүттэр оҕолоро улаата охсорун олус кэтэһэллэриттэн эбии күүстэммит. Бу баҕа санаалар холбоһон улахан киһи таҥараны үөскэтэн олоххо киллэрбиттэрэ салгыы сайдан иһэр.
4. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕин хууннар Европаҕа тириэрдэн еврейдэр Иисус таҥараларын кытта холбоон, өссө сайыннаран, тупсаран Христос таҥара үөрэҕэр уларыппыттар. Бу киэҥник тарҕаммыт үөрэххэ суругу, билиини баһылаабыттара ырааппыт еврей омуктар өй-санаа үөрэхтэрэ хото киирэн сылдьаллар.
Христос таҥара үөрэҕэ сахалар таҥараларын үөрэҕиттэн үөскээбитин тутаах быһаарыытынан Ырай диэн ааттаах албын дойдуну айан туһана сылдьаллара буолар. Бу Ырай диэн киһи баҕа санаатын дойдутун үөскэтэллэригэр сахалар ыра санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан толорбот баҕа санаатын быһаарар этиилэриттэн ыра диэн тылы ылан туһаммыттара биллэрэр.
Сахалар ыра санаа диэн киһи хаһан да толорбот, олоххо кыайан киллэрбэт баҕа санааларын этэллэр. Ыра санаалар диэн киһини аралдьытар, албынныыр, бэйэтин кыаҕынан кыайан толорон олоххо киллэрбэт санаалара ааттаналлар, ол иһин Ырай диэн албын дойду буолара быһаарыллан тахсар.
Ырай дойдутун айаннар элбэх дьадаҥылар өллөхпүтүнэ Ол дойдуга тиийэн дьэ сынньаныахпыт диэн албын санааҕа ыллараннар Бу дойдуга дьадаҥытык да олорорго сөбүлэһэллэрин үөскэппиттэр. Бу быһаарыы Христос таҥара үөрэҕэ халыйан, аҥардастыы баайдар, салайааччылар диэки буолбутун, диктатураны үөскэппитин биллэрэр.
Төһө да баайдар диэки халыйан хааллар Христос таҥара үөрэҕэ үөскээбит төрүтэ атын. Дьон өйө-санаата сайдан киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ быһаарыллыбытын кэнниттэн, киһиэхэ үчүгэйи оҥорор баҕа санааларын элбэтэр туһугар үчүгэй киһи таҥара Христос үөскээбит. Үчүгэй киһи таҥара тугу оҥорорун үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэн итэҕэйээччилэр үчүгэй быһыылары оҥороллорун элбэппит.
5. Христос таҥара үөрэҕэ арабтарга тиийэригэр арыгы иһиитин тарҕатарын олохтоохтор утараннар атын, Аллах таҥара үөрэҕин үөс-кэтэн олоххо киллэрбиттэр. Бу таҥара үөрэҕин биллэр уратытынан арыгыны испэккэ ыҥырара уонна ыал буолуу үгэстэрин кытаанахтык тутуһарыттан ахсааннара эбиллэн иһэрин ситиһэрэ буолар.
Сэбиэскэй былаас сахалар ыал буолуу үгэстэрин суох оҥорон дьахталлары көҥүллэринэн ыыппытыттан билигин күүстээх, кыахтаах эр дьон быста аҕыйаатылар. Мусульманнар бу үгэстэри тутуһа сылдьалларыттан эр дьонноро сайдыылаах буор куттаахтар, быдан күүс-тээхтэр, кыахтаахтар. Россияҕа көҥүл тустуу диэн ыарахан спорт көрүҥүн бас билэн, баһылаан сылдьаллар.
Бу таҥара үөрэҕэ Ырайы уонна Аады туһанара Христос таҥара үөрэҕиттэн арахсан саҥалыы үөскээбитин биллэрэр.
6. Россия олохтоохторун былыргы таҥара үөрэхтэрэ уонна Христос таҥара үөрэҕэ холбоһууларыттан православнай таҥара үөрэҕэ үөскээбит. Бу таҥара үөрэҕэ сахалар таҥараларын үөрэҕиттэн үөскээбитэ чуолкай быһаарыллар бэлиэлэрдээх:
- Өлөөрү сытар киһи “Айыытын этэн”, куһаҕан санааларыттан босхолонон өйүн-санаатын ыраастааһына.
- Өлбүт киһи үс куттарын үс төгүллээн атаарарга аналлаах сахалар үгэстэрин Кут-сүр үөрэхтэн ылан олус былыргы кэмнэртэн туһам-мыттар. Бу өйгө-санааҕа сөп түбэһэр үгэстэри билигин да туһаналлар.
- Куһаҕаннык өлбүт киһини атын дьонтон туспа арааран букатын ахтыбакка эрэ көмүүнү олоххо киллэрбиттэр.
Таҥара үөрэхтэрин уратыларын билии сахалыы таҥара үөрэҕин итэҕэйиини ордук улаатыннарар. Таҥара үөрэҕэ диэн олох үөрэҕэ буолар. Олохтон үөскээн тахсыбыт өйдөбүллэртэн үчүгэйдэрин, дьоҥҥо туһалаахтарын эрэ талан ылан кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ үгэс оҥостон туһанарга аналланар.
Таҥара үөрэҕэ саҥаны билэн иһэр киһи өйө-санаата аһара барбатын үөскэтэн киһилии быһыылары оҥороругар тириэрдэр. Көҥүллэринэн барыахтарын баҕалара аһара улааппыт атеистар таҥара үөрэҕин сөбүлээбэттэр. Кэлин бэйэлэрэ кэһэйдэхтэринэ эрэ, өй-санаа аһара барыыта куһаҕаҥҥа тириэрдэрин билэллэрэ, хойутаан да буоллар тиийэн кэлэн хомоторо билигин элбээн сылдьар.
Өй-санаа киһи оҥорор быһыыларыттан хойутаан, кэнниттэн кэлэн иһэрин сахалар өс хоһоонноро биллэрэллэр:
- “Муоһа-туйаҕа туллубут” диэн өс хоһооно эдэр киһи аһара барар санаата кэһэйбитин кэнниттэн дьэ көҕүрээбитин, көрсүө, сэмэй май-гыланан, киһилии быһыыланара хойутаан да буоллар кэлбитин этэн биэрэн кэһэйии өйгө-санааҕа туһаны оҥорорун биллэрэр.
- “Буолар буолбутун кэннэ” диэн өс хоһооно киһи тугу эрэ оҥорон кэбиһэн баран, онтон улаханнык хомойорун, санааргыырын биллэрэр. Бу өс хоһооно киһи саҥаны айыыны оҥорорун быһаарара ордук улахан суолталаах. Иннэ-кэннэ, туох содул үөскээн тахсара биллибэт саҥаны айыытын оҥорон кэбиһэн баран куһаҕан буолан тахсан кэһэйии кэнниттэн кэлэр улахан хомолтону быһаарар.
- “Өлөн иһэн өйдөммүт” диэн өс хоһооно киһи саҥаны айыыны оҥорор быһыыта табыллыбакка хаалан өлүүгэ да тириэрдэрин билбэккэ хааларын этэрэ дьоҥҥо ордук тиийимтиэ. Бу олус былыргы кэмҥэ үөскээбит өс хоһооно аныгы наркоманнар аһара туттунан кэбиһэн өлөн хаалалларын быһаарара улахан суолталаах.
Бу өс хоһоонноро киһи аһара барар өйүн-санаатын хааччахтыы сырыттаҕына эрэ олоҕо табылларын биллэрэллэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи өйө-санаата аһара барарын сиэри тутуһуннаран хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэрэ сыыһа-халты тут-тубатын үөскэтэн бэйэтигэр улахан туһаны оҥорор.
Киһи өйө-санаата сайдан, тупсан иһиитин кытта дьүөрэлэһэн, олох үөрэҕиттэн тирэх ылан таҥаралар үөскээһиннэрэ салҕанан баран испит. Кэлин улахан таҥара үөрэхтэрэ салайааччылар бас билиилэригэр киирэн хааланнар диктатуралары үөскэппиттэрин баайдар ылан бэйэлэрин тустарыгар туһалыырга уларыппыттар.
Элбэх таҥаралары билэр сахалар өйдөрө-санаалара олус былыргы кэмнэртэн ыла сайдан киһилии быһыыланары ситиспиттэр уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун олохторугар тутуһа сылдьаллар. Икки өрүттээх буолууну тутуһа сылдьалларын айыы диэн тыл икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ быһаарар.
Билигин бу айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылбытын тыл үөрэхтээхтэриттэн харыстаатахпытына табыллар буолла. Сэбиэскэй былаас кэмигэр аһара элбээн хаалбыт тыл үөрэхтээхтэрэ уонна суруйааччылар төрүт тылларбытын уларыта сатыыллара элбээтэ. “Аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан, куһаҕаны туспа арааран, айыы диэн тыл икки өрүттээх; үчүгэйи уонна куһаҕаны киһи оҥорон кэбиһэрин биллэрэр өйдөбүлүн суох оҥоро сатыыллар.
Бу элбэх таҥара үөрэхтэриттэн мин олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит сахалыы таҥара үөрэҕин бу үлэбэр ырытабын уонна киһи өйө-санаата сайдыытыгар оҥорор туһатын быһаарабын.
Омук төһө элбэх таҥаралары билэр даҕаны уһун үйэлээҕэ уонна үйэлэргэ мунньуллубут олох уопутунан туһанан өйө-санаата сайдыыта элбээбитэ толору быһаарыллар кыахтанар. (1,4).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.