Киһи сайдыыта
Сахалар сүөһү диэн улахан кыыллары ааттыыллар уонна өйдөрө-санаалара киһиэхэ тиийбэтин куруук биллэрэллэр. “Сүөһү курдук буолума” диэн этии киһи сүөһү курдук буолбата табылларын, өйө-санаата сайдарын, тупсарын тэҥэ, аһара барара тохтуурун, оҥорор быһыылара тупсаннар киһилии быһыылары оҥороро ирдэнэр көрдөбүл буоларын биллэрэллэр.
Оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдан киһи буолууну ситиһиитэ диэн оҥорор быһыылара киһилии быһыыларга тэҥнэһэллэрин, сөп түбэһэллэрин, үчүгэйи уонна куһаҕаны билэн, таба арааран олоҕор туһанарын биллэрэр тутаах суолталаах этии буолар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕаттан тутулук-тааҕынан тыынар-тыыннаахтарга барыларыгар уонна киһиэхэ эмиэ дьайыыта тиийэр. Айылҕаҕа үөскүүр улахан тыынар-тыыннаахтар бу этиигэ сөп түбэһэннэр тас көрүҥнэрэ уонна өйдөрө-санаалара икки өрүккэ арахсаллар:
1. Кыыллар, сүөһүлэр.
2. Киһи.
Бу икки өрүттэри арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Кыыллар сир үрдүгэр мөлүйүөнүнэн сылларга уларыйбакка эрэ олус бытааннык сайдаллар. Сахалар кыыллары, көтөрдөрү өйдөрө-санаалара киһиэхэ улаханнык тиийбэтин, салгын куттара сайдыбатын билэннэр малга-салга тэҥнииллэр, ол, бу, туох диэн ыҥыраллар уонна идэһэ оҥостон кэбиһэллэр.
Олус былыргы кэмнэргэ киһи курдук көрүҥнээх эрээри, өйдөрө-санаалара киһиэхэ улаханнык тиийбэт араас кыыллар сиргэ баар буола сылдьыбыттарын “Киһи буолбатах” диэн этии уонна сүөһү диэн аналлаах тыл баара биллэрэллэр. Сүөһү диэн киһиэхэ өйдөрө-санаалара тиийбэт улахан кыыллары холбоон ааттыыллар.
2. Айылҕаҕа араас кыыллартан сайдан, тупсан киһи курдук көрүҥнээх кыыллар үөскээн баар буолбуттар. Маннык ураты кыыллар баар буола сылдьыбыттара былыргы кэпсээннэргэ, остуоруйаларга ахтыллаллар. Араас кынаттаах аттар, киһи төбөлөөх хахайдар ойуулара көстөн биллэллэр. Киһи курдук көрүҥнээх эрээри, “Киһи буолбатах” кыыллартан уһун үйэлэргэ киһи өйө-санаата сайдан, тупсан киһи буолууну ситиһэн, киһилии быһыылары оҥорор киһи үөскээн сиргэ-дойдуга тарҕаммыт.
Киһи өйө-санаата сайдан, тупсан киһи буолуу өйүн-санаатын ситиһэн уонна оҥорор быһыылара киһилии быһыыларга сөп түбэһэн тэҥнэстэхтэринэ эрэ киһи диэн ааты иҥэрии табыллар. Ол иһин киһи диэн тыл үөскээн олоххо киирбитэ быһаарыллар. (1,51).
Дьон өйдөрө-санаалара сайдан киһи буолууну ситиһэллэрэ олус уһун кэмнэри ылбыт. Киһи таҥаралар үөскээн олоххо киириилэрэ киһи буолуу ситиһиллибит кэминэн ааҕыллара сөп. Будда таҥара 2 аҥар тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр улахан киһи буолуу өйө-санаата дьоҥҥо сайдыбытыттан үөскээн олоххо киирбитэ биллэр, онтон сахалар Үрүҥ Аар тойон таҥаралара өссө тыһыынча сыллар иннилэригэр буолуон сөп.
Икки өрүттээх буолуу сүрүн уратытынан, бу икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ хардары-таары уларыйан, солбуйсан биэрэллэрэ сайдыыны ситиһии хамсааһынын үөскэтэн иһэр. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан киһи буолууну ситиһэн уонна киһилии быһыыланан олоҕу олорор буолбуттара бастакы киһи таҥара, ол аата Үрүҥ Аар тойон таҥара үөскээбит кэмиттэн саҕаланар.
Айылҕаҕа икки өрүттээх буолуу үөскээһинэ күнтэн уонна сиртэн тутулуктааҕынан бу икки өрүттэр хаһан эрэ солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлиэн сөп. Кэнники үйэҕэ дьон өйө-санаата уларыйыыта бу солбуйсан биэрии кэлэн иһэрин биллэрэр буолла.
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи үс куттаах, онтон кыыллар, сүөһүлэр икки эрэ куттаахтар. Араас оттор, мастар биир куттаахтар, ол аата хамнааһыны эрэ кыайан оҥороллор.
Киһиэхэ өйө-санаата, салгын кута сайдарыттан үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан, араас элбэх саҥаны айыылары оҥорон олоҕун тупсаран иһэри ситиһэр. Арай киһи бэйэтигэр эрэ “үчүгэйи” баҕарара улаханыттан дьоҥҥо өй-санаа сайдыыта тэҥнэһэрэ олус ыраах быһыылаах. Ол курдук, инники түспүттэр, бастаабыттар хаһан да иннилэрин биэрбэттэриттэн хаалбыттар куруук хаалан иһэллэрэ уларыйара улахан уустуктары үөскэтэр.
Киһи кыыллартан, сүөһүлэртэн биллэр уратытынан үһүс кута, салгын кута сайдара, үөрэҕи-билиини түргэнник ылынан өйө-санаата эбиллэн, элбэх саҥаны айыылары оҥорон олоҕун тупсаран, көннөрөн иһэрэ буолар. Манна кэлэн саҥаны айыыны оҥоруу киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта икки өрүттэнэн тахсар уратыларын билэн олус сэрэхтээхтик сыһыаннаһыы эрэйиллэр.
Кыылларга, сүөһүлэргэ салгын куттара сайдыбатыттан ийэ куттарынан, ол аата олохсуйбут үгэстэринэн салаллан сылдьаллар. Ол иһин олохторугар уларыйыыны киллэрбэттэриттэн үйэлэрин уһуна мөлүйүөнүнэн сылга тиийэр. Бу быһаарыы дьон үйэлэрэ кылгааһына саҥаны айыыны оҥороллоруттан быһаччы тутулуктааҕын биллэрэр.
Дьон олоҕор бу икки өрүттэр солбуйсан биэрэллэрэ кэлэн иһэрэ маннык бэлиэлэринэн биллэр буолла:
1. Дьон экономикаҕа сайдыыны ситиһэннэр олус улахан атомнай буомбалары оҥостон, мунньунан олорор сирдэрин тоҕо тэптэрэр кыахтанан сылдьаллар. Бу кыахтара аһара улааппыта сэрэхтэрин төһө да улаатыннарбытын иһин, киһи сыыһа-халты туттунара хаһан да суох буолан хаалбатыттан куттала суох буолара кыаллыбат. Ону тэҥэ, ким эрэ аан бастаан тоҕо тэптэрэн саҕалыырын кэтэһэ сылдьаллара сыыһа туттунары үөскэтиэн сөбө улаатан иһэр.
2. Айылҕа тосту уларыйан халлаан сылыйан иһэриттэн хотугу уонна соҕуруу полюстарга мунньуллубут муустар түргэнник уулланнар уу аһара эбиллиититтэн хонуу сирдэри үгүстүк ылан, үгүс дьону үрдүк сирдэргэ, хайаларга көһөргө күһэйиитэ өйдөрүн-санааларын туруга суох оҥорор. Дьоҥҥо “Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ” буола кыараатаҕына сыыһа туттуналлара киирэн кэлиэн сөп.
3. Дьон байыыны ситиһэннэр олохторо көнөн оҕолорун атаахтык, көҥүллэринэн ыытан иитэллэриттэн туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр элбээннэр бэртэрин, “үчүгэйдэрин” былдьаһар санаалара аһара улаатарыттан олорор сирдэрин былдьаһыытын үөскэтэн, улахан сэриини саҕалыахтарын сөп.
4. Элбэх эмтэри, наркотиктары туһаныы аһара баран туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэр элбээһиннэрэ утарыта турсууну аһара улаатыннаран, “Үрүҥү, хара диир” диэн этиигэ тириэртэхтэринэ сэриилэһии саҕаланар кыахтанар. Ону тэҥэ, наркотик дьайыытыттан өйө-санаата, тулуура мөлтөөбүт киһи тугу барытын оҥоруон сөбө кыра да кутталы өссө улаатыннаран кэбиһэр.
5. Омуктар уһун олохторугар сайдыыны ситиһэллэрэ уонна мөлтүүр кэмнэрэ тэҥэ суохтук кэлэн иһэр, ол иһин икки ардыларыгар хамсааһыннар үөскүүллэр. Хайа эрэ мөлтөөһүн кэмигэр киирбит омук бэйэтин күүһүрдүнэр, атыттартан сир былдьаһар санаата аһара улаатарыттан, сайдан, тупсан иһээччилэри кытта тапсыбатыттан сэриини саҕалыан сөп.
6. Айылҕаҕа араас кыыллар эстэн, симэлийэн иһэллэрэ дьон харыстыыр, көмүскүүр санааларын аһара улаатыннаран бэйэлэрин кыыллар курдук сананыыларын үөскэтиэн сөп. Бу уларыйыы кэлэригэр сорох омуктар бэйэлэрин кыылларга тэҥнээн “кто”, кому” диэн холбоон бииргэ ааттаналлара быһаарар оруолу ылар.
7. Космостан кэлэн сиргэ түһүөхтэрин сөптөөх көтө сылдьар улахан таастар чугаһаан кэлиилэрэ өйдөрө-санаалара мөлтөөбүт, ыгыллан ыксаабыт дьоҥҥо “Бэстилиэнэй тыһыынча” кэллэ диэн өйдөбүлү киллэрэн кэбиһиэн сөп.
Төһө да кэлиэҕэр баҕарбатахпыт иһин икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрэ айылҕаттан тутулуктаах буолан тиийэн кэлиэн сөп. Дьон арай саҥаны айыыны оҥороллорун тохтотон эбэтэр аҕыйатан биэрдэхтэринэ олоххо үөскүүр тэҥнэһиини оннугар түһэриэхтэрин, икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрин уталыта түһүөхтэрин сөп.
Сайдыыны ситиһии дьон өйдөрө-санаалара утарыта турууларын, үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорууларын улаатыннаран биэрэрэ олоххо уустуктары үөскэтэн иһэр. Дьон оҥорор саҥаны айыыларыттан биир эмэ табыллан, сатанан туһаны аҕалар. Онтон атыттара барылара табыллыбакка, сыыһа-халты буолан хаалан куһаҕаны элбэтэллэр. Ол иһин саҥаны айыыны оҥорууга сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрин туһана сылдьыы хаһан баҕарар ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Киһи уонна сүөһү диэн икки аҥы арахсыы айылҕаттан тутулуктанар уонна өй-санаа сайдан иһиитэ киһи этин-сиинин уларытара, тупсарара тиийэн кэлэрин биллэрэргэ анаан туттуллар. (2,11).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.