Киһи киһиэхэ сыһыана
Олус былыргы кэмнэргэ тайҕа тыа быыһыгар биир эмэ киһи сылдьар эрдэҕинэ киһи киһиэхэ сыһыана диэн үөрэх суох этэ. Бу кэмҥэ киһи кырдьык көҥүлүнэн, тугу баҕарбытынан, талбытынан сылдьар курдук сананара сөп эбит.
Дьон ахсааннара эбиллэн уонна өйдөрө-санаалара сайдан киһи киһиэхэ сыһыанын үөрэтэн аналлаах нэм үөрэҕин туһанар буолбуттар. Нэм үөрэҕэ киһи киһиэхэ сыһыаныгар туохха барытыгар сөптөөх кээмэйи тутуһа сылдьарын быһаарар.
Сахалар киһи киһиэхэ сыһыаныгар нэми тутуһа сылдьалларын хаһыакка суруйаллара биллэрэр:
- Тоҕо диэтэххэ, араас биллибэт ньүдьү-балай ньаҕайдары таһыахтааҕар бэйэ нэмин билсибит дьонун таһар быдан ордук! (1,40).
Билигин дьон бары киһи быраабын туһанар буолбут кэмнэригэр эйэ-нэмнээх сыһыан диэн сахалар үөрэхтэрэ ис киирбэхтик иһиллэр уонна эйэлээх буолууну үөскэтэр аналлаах. Саха тыла саҥа үөскүүр олус былыргы кэмнэригэр эйэлээх сыһыаны, нэми олохтооһун туһунан билэн туһаналларын биллэрэр.
Киһи киһиэхэ сыһыана “Туох барыта икки өрүттээх” диэн үөрэххэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэн хааларыттан үһүс, нэми билии өрүтэ баар буолара элбэхтэргэ туһалыыр, сыһыаны тупсарарга аналланар:
1. Эйэлээх, сөбүлэһэр сыһыан.
2. Тымныы сыһыан, сөбүлэспэт буолуу.
3. Эйэ-нэмнээх сыһыан.
Эйэ-нэмнээх сыһыаны олохтуурга нэми билии туһата улаатар. Эйэлээх, сөбүлэһэр сыһыаны барыларын кытта тутуһуу кыаллара уустугунан уонна сөбүлэспэт, тымныы сыһыаннаах дьон баалларынан элбэхтэри кытта сыһыаҥҥа нэми тутуһа сылдьыы баар буолара табыллар.
Төһө да эйэлээх сыһыаны киэҥник олохтуу сатаабыт иһин сөбүлэспэт дьон син-биир баар буола тураллара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр сокуонугар сөп түбэһэр. Өй-санаа хайа да өттүгэр аһара барыыта киһи киһиэхэ сыһыаныгар үчүгэйи оҥорбот, арахсыыга, тэйсиигэ тириэрдиэн сөп.
Араас буолар-буолбат саҥаны айыыны оҥорон атыттартан ордор, аһара барар санаалардаах киһи бэйэтиттэн мөлтөхтөрү үрдүлэринэн бара сатыыра улаханыттан эйэлээх сыһыаны олохтуурга мэһэйдэри оҥороро элбээн хаалар. Айыыны оҥоруу сиэри уонна киһи быһыытын таһынан барарынан олоххо үөскээбит эйэлээх сыһыаны алдьатыыга тириэрдиэн, буортулуон сөп.
Саҥаны айыыны оҥорон арыгыны аһара иһэн кэбиспит киһи арааһы саҥарарыттан уонна сыыһа-халты туттунарыттан дьону кытта эйэлээх сыһыаннарын сонно буортулуон сөп.
Арыыйда тиийиммэт, мас көнө өйдөөх-санаалаах киһини атыттар туһана сатыыр санаалара элбээһинэ эйэлээх сыһыан үөскүүрүгэр тириэрдибэт. Тиийиммэт өйдөөхтөр-санаалаахтар элбээтэхтэринэ үтүктүү аһара барарыттан ханнык эрэ диктатура, биир киһи баһылыыр былааһа сайдан барар кыахтанар.
Атеистар диэн киһи оҥорор быһыыларыгар өйө-санаата бастаан, ыйан биэрэн иһэр диэн быһаарыыны билиммэт дьон ааттаналлар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр таҥара үөрэхтэрин туоратаннар Россия дьонун барыларын атеистарга кубулуппуттара. Өйдөрө-санаалара тиийбэт, бэйэлэрэ быһаарынар кыахтара аҕыйах атеистар салайар былааска “үчүгэй” буола сатааннар диктатураны үөскэппиттэрэ.
Бу дьон тобохторо ордон сылдьаллара ким эрэ эппитин толорорго үөрэнэн хаалбыттара тардарыттан, “айыы үчүгэй” диэн сымыйа үөрэх албыныгар киирэн биэрэн сылдьаллар. Ол иһин тыл үөрэхтээхтэрэ “аньыы” диэн сымыйа, сахаларга суох тылы булбуттарын үтүктэн бары оннук саҥара, суруйа сатыыллара элбээн сылдьар.
Дьадаҥы төрүттээх дьон ырыынак олоххо киирэр кэмигэр эмискэ байан хаалбыттара өссө байар санааларын улаатыннаран аһара баран иһэллэригэр тириэртэ. Сир баайын атыылааһынтан киирэр баайы салайааччылар бас билэннэр уонна бэйэлэрэ үллэстэннэр Россияҕа аһара баайдар элбээтилэр.
Дьон бэйэ-бэйэлэрин баһыйса сатыыр санаалара хаһан баҕарар баар буола турар. Ыраастык, чиэһинэйдик баһыйбат буоллахтарына араас албыны, була сатааһыны туһаныахтарын сөп. “Айыы үөрэҕэ” диэн албын үөрэх үчүгэй ханна баарын билэбит диэн быһааран куһаҕаны туспа арааран “аньыы” диэн сахаларга суох тылынан ааттыы сатыыллара албыннарын өссө улаатыннарар.
Сахалар киһи оҥорор быһыыларын быһаарар айыы диэн тыллара бэйэтэ икки өрүттээх өйдөбүллээх. Киһи тугу оҥорбута барыта икки аҥы арахсан; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат.
Атеистар диэн өйдөрүгэр-санааларыгар үйэлээх үгэстэрэ суох дьон буолаллар. Өйдөрө-санаалара анньа сайдыбатыттан, үчүгэйи уонна куһаҕаны кыайан араарбаттарыттан, бу дьон атыттар албыннарыгар киирэн биэрэр кыахтара улаатан хаалар. Православнай таҥара дьиэтин суулларыы Россия дьоно бары атеист буолалларын үөскэппитэ уонна өй-санаа бу сатарыйыытын туһанан “коммунизм” кэлиэ диэн албыннааһыны ситиһиилээхтик туһаммыттара.
Билигин бу сэбиэскэй былаас тобохторо; тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар була сатаан оҥорбут элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” диэн секталарын албыннарыгар саха дьоно киирэн биэрэн сылдьалларыттан босхолоноллоро эрэйиллэр. Бэйэлэрэ көннөрбөтөхтөрүнэ даҕаны өй-санаа үөрэҕин сыыһатыттан сэт үөскээн тахсан иэстэбили оҥорон, бу сыыһаны көннөрөрө тиийэн кэлиэн сөп.
Салайар былаас диктатураҕа, аҕыйахтар баһылааһыннарыгар көһүүтэ элбэх сымыйалааһыны үөскэтэр. Атын дьон интэриэстэрин тардаары буолар-буолбат сурахтары, солуннары туһанар кыах бэчээт сайдыбытынан олус улаатта.
Демократия тутулуктарын дойдуга киллэрэ сатааһыны сэбиэскэй былаас тобохторо утарсалларыттан салайар былаас эмиэ диктатура диэки халыйыыта үөскээтэ. 2020 сыллаахха буолбут быыбарга конституцияҕа уларытыылары киллэрии биир киһи былааһын улаатыннаран диктатураны үөскэтиигэ аналланна.
Үгүс үлэлэрин сахалар сайдалларын туһугар анаан саха тылынан суруйбут учуонай Б.Н.Попов киһи киһиэхэ сыһыанын дириҥник үөрэтэн үлэ суруйбута туһата элбэх. (2,43).
Сахалар киһи киһиэхэ сыһыаныгар тэҥнэһиини куруук олохтуу сылдьалларыттан кэпсэтиигэ эн диэн тылы тутталлар. Атын киһиттэн тугунан да ордубаттарын чуолкайдаан биэрэллэр.
Нууччалар атын киһини кытта билсэллэригэр “вы” диэн тылы туһаналлар. Бу тылы туһаныы киһи киһиэхэ тэҥэ суоҕун билинии буолар уонна улаатымсыйыыны үөскэтэр. Улаханы, үрдүгү уратытык этэн бэлиэтээһин анаан оҥоруллар.
Киһи бу атыттартан үрдүктүк сананыытын сэриилээн кыайыы, бас бэриннэрии үөскэппитин туһана сатааһын билигин, демократия олоҕор табыллыбат кэмэ кэлэн турар. “Вы” диэн тылы билигин туһана сатааһын диктатураны үөскэтиигэ тириэрдиэн сөп.
Киһи киһиэхэ сыһыана нэми тутуһа сылдьара аныгы демократия үөрэҕэр сөп түбэһэр. (3,89).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. “Кыым” хаһыат. 37№. 23.09.2021.
2. Попов Б.Н. Киһи киһиэхэ сыһыана. – Дьокуускай: Бичик, 2009. – 96 с.
3. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.