Киһи икки өрүтэ
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан, солбуйсан биэрэр тутулугар бары тыынар-тыыннаахтар сөп түбэһэллэр. Киһи айылҕаҕа үөскүүр тыыннаах улахан харамай буоларынан бэйэтэ икки өрүттээх тутулуктанар:
1. Этэ-сиинэ. Сүрүн чааһа.
2. Өйө-санаата. Үс куттара уонна сүрэ.
Киһи бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн ураты тутулуктаахтык сайдаллар. Этэ-сиинэ айылҕаттан тутулуктаах, сүрүн чааһа буолар. Оҕо өйө-санаата букатын сайдыбатаҕына, кыайан киһи буолууну ситиспэтэҕинэ даҕаны, киһи курдук көрүҥнээх буола улаатан хаалар кыахтанар.
Киһи курдук көрүҥнээх диэн өйө улаханнык тиийиммэт киһини быһаарар аналлаах этии баара олус былыргы кэмнэргэ оннук көрүҥнээх кыыллар баар эбиттэрин уонна олору сахалар билэллэрин, сүөһү диэн ааттаабыттара биллэрэр. Дьоҥҥо биллэр киһи курдук кыылынан чучунаа буолара элбэхтик сурукка киирбит.
Эккэ-сииҥҥэ өй-санаа, буор кут үөскээн мунньуллар. Эт-сиин хайдах хамсаныыны оҥорбутуттан; ууммутуттан, кылгаабытыттан онно өй-санаа үөскээн мунньуллан иһэр. Улахан да киһи саҥа хамсаныылары олус эрэйдээхтик оҥорор, элбэхтэ хатылаатаҕына таба оҥорорго үөрэнэр. Хамсаныыны төһө элбэхтик хатылаан оҥоруллар даҕаны тупсан, оҥоруу түргэтээн иһэр кыахтанара киһиэхэ өйө-санаата үгэстэн үөрүйэххэ кубулуйан иһэрин биллэрэр.
Хамсаныыны өссө элбэхтик хатылаан оҥоруу үгэһи аһара баран үөрүйэххэ кубулуйарыгар тириэрдэр. Хамсаныыны оҥоруу үөрүйэххэ кубулуйбутун бэлиэтинэн киһи бэйэтин санаатынан, бу быччыҥын хамсатар кыахтанара, санаатын хоту салайара буолар. Оҕо улаатан иһэн кыбыытын кыана үөрэнэрэ өй-санаа, буор кут хайдах үөскүүрүн уонна үөрүйэххэ кубулуйан быччыҥы хайдах хамсатарын быһаа-рыыга туттуллар тутаах холобур буолар.
Киһи этэ-сиинэ араас хамсаныылары оҥороро уонна айылҕа икки өрүттэрэ; итиинэн, тымныынан, сырдыгынан, хараҥанан хардары-таары дьайыыны оҥоруулара, араас тыастара-уустара өйүн-санаатын үөскэтэн, салгыы сайыннаран иһэллэр.
Киһи өллөҕүнэ этэ-сиинэ өлөр, кыайан тыыммат буолар, сүрэҕэ тохтуур. Өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылара уурайан туспа баран, айыы буолан өр кэмҥэ сылдьыан сөп. Киһи өйө-санаата атыттарга маарыннаабатынан, уратытынан туспа айыы буолар.
Киһи бу икки өрүттэрэ; этэ-сиинэ уонна өйө-санаата хардары-таары солбуйсан биэрэн иһэллэриттэн этэ-сиинэ тупсан уонна өйө-санаата уларыйан сайдыыны ситиһэн иһэллэр.
Эт-сиин диэн киһи тутаах чааһа уонна өйүн-санаатын үөскэтэн сайдыыны ситиһэригэр кыах биэрэр. Өй-санаа эккэ-сииҥҥэ үөскээн баран үөрүйэхтэри үөскэтэринэн киһини бэйэтин салайыыга кыттыыны ылар кыахтанар. Үөрүйэх буолбут өй-санаа киһи буор кутун үөскэтэр уонна сайдыыны ситиһэригэр араас хамсаныылары оҥорор кыаҕы биэрэн быһаччы көмөлөһөр. Эт-сиин өйү-санааны үөскэтэн, дьарыктаан киһи сайдыыны ситиһэрин үөскэтэр.
Сахалар олохторугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһалларыттан киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын уратыларын туһаналлар. Ыал буолууга күтүөтү талан ылыыга буор кута төһө сайдыылааҕар, үлэни кыайарыгар улахан оруолу биэрэллэр. Кэлэр көлүөнэлэрэ сайдыылаах буор куттаах буоларын эр киһини таба талан ылан ситиһэллэр.
“Өй уонна сүрэх мөккүөрэ” диэн сахалар эт-сиин уонна өй-санаа тус-туспаларын уонна мөккүөр кэнниттэн биир тылы булуналларын быһааран этэллэр. Сүрэх диэн киһи этин-сиинин бэлиэтиир буолла-ҕына, өй эккэ-сииҥҥэ үөскээн баран киһини бэйэтин салайыыга тиийэрэ улахан суолталаах.
Өй-санаа эккэ-сииҥҥэ үөскүүрүн уонна кэлин күүһүрэн киһини бэйэтин салайыыга тиийэрин кыра оҕо кыбыытын кыанарга үөрэнэриттэн булуу ордук табыллар. Оҕо өр кэмҥэ, икки сааһыгар диэри элбэхтик эрэйдэнэн, таҥас бөҕөтүн ньамайдаан кыбыытын кыанарга үөрэнэр. Этин-сиинин быччыҥнара санаатын күүһүнэн таба хамсыырга үөрүйэх буоллахтарына кыбыытын кыанар кэмэ кэлэр.
Быччыҥ ыга тутар хамсаныыта үөрүйэххэ кубулуйан буор куту үөскэттэҕинэ оҕо бэйэтин санаатынан кыбыытын кыанар кыахтанар. Киһи бары быччыҥнара ити курдук үлэлээн санаанан салаллыыны ситиһэллэр. Өй-санаа эккэ-сииҥҥэ үөскүүр уонна үгэс, үөрүйэх буолууга диэри сайдан киһини бэйэтин салайар кыахтанар.
Киһи хас биирдии быччыҥар ити курдук хамсаныыны салайар өй-санаа, буор кут үөскээн иҥэн сылдьар. Кыайан хамсаныыны оҥорбот буолуу аан бастаан ити буор куттан тутулуктанар. Кыахтаах ойууннар атын тыынар-тыыннааҕы туһанан ыалдьыбыт буор куту уларытан биэрэллэрэ кэпсээннэргэ киирбиттэр.
Киһи бу икки өрүттэрэ биир тылы булуналлара олус уустук. Оҕо улаатан иһэн тугу эмэ оҥороругар өйө, билиитэ тиийбэккэ сыыһа-халты туттунара элбээн хаалар. Ону тэҥэ, хамсаныылары оҥоро үөрүйэҕэ суоҕуттан, сатаан-табан хамсаммакка сыыһа-халты туттунан куһаҕаны элбэтэн кэбиһэрэ биллэр.
Сааһырбыт киһи өйө, сэрэҕэ улаатан хааларыттан оҥоруон да сөптөөҕүн кыайан оҥорбот кэмэ кэлэр. Сааһыран истэххэ өй-санаа эбиллэн, күүһүрэн иһэриттэн киһи сэрэхтээх буолара улаатар. Сахалар бу туһалаах үөрэҕи олохторугар туһана сылдьалларын кырдьаҕастары ытыктыыллара биллэрэр.
Эт-сиин араас баҕа санааларын сахалар аһара ыыппаттар, быстах санаалар диэн туспа арааран хааччахтыы сылдьаллар. Бу санаалар аһара баран хааллахтарына киһи үлэни, киһилии быһыыны быраҕан кыыл өйүгэр-санаатыгар төннөн хаалыан сөбүн быһаарбыттара ыраатан “Сүөһү курдук буолума” диэн этэн тохтото сатыыллар.
Аһылык диэн эт-сиин биир тутаах баҕа санаата буолар. Үчүгэй аһылыгы тото аһыаҕын киһи барыта баҕарар. Ол да буоллар бу баҕа санаа хааччахтана сырыттаҕына эрэ киһи олоҕо табылларын аһара уойан хаалбыт дьон элбэхтэрэ биллэрэр.
Эт-сиин сытыан, сынньаныан баҕарара элбэх. Сытарга баҕа санаа үчүгэйгэ тириэрдибэтин сыт диэн тыл биллэрэр. Элбэхтик сытыы буоллаҕына, сытыйыы үөскээн кэлэн сыт тахсара киһини турарыгар, тугу эмэ туһалааҕы оҥороругар тириэрдэрэ олус былыргы кэмнэртэн саха тылыгар киирэн туттулла сылдьар.
Сахалар киһини санаата салайарын билэннэр, үчүгэй санаалардаах буол диэн этэн үөрэтэллэр уонна таҥара үөрэҕин туһанан аһара бара сатыыр санааларын хааччахтаан оҥорор быһыыларын барытын киһи быһыытыгар киллэрэн биэриини ситиһэллэр.
Киһи санаата хаһан баҕарар аһара барара элбээн хааларыттан сахалыы таҥара үөрэҕин сиэр диэн өй-санаа хааччаҕын туһана сылдьыы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Киһи этэ-сиинэ күүстээх, ол иһин араас быһыылары оҥоруута кыаллар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи быһыыта диэн хааччаҕы тутуһуннаран уонна үчүгэйи оҥорор киһини үтүгүннэрэн үөрэтэн киһи быһыылаах буолууну үөскэтэр.
Киһи икки өрүттэрэ; этэ-сиинэ уонна өйө-санаата биир тылы булунан, аһара барбакка, бэйэ-бэйэлэрин кытта тэҥнэһиини тутуһан сырыттахтарына киһи олоҕо табыллар. (1,36).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.