Киһи буолууну ситиһии
Оҕо улаатан иһэн оҥорор быһыылара барылара киһилии быһыыга сөп түбэстэхтэринэ киһи буолууну ситиһэр кыахтанар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо өйө-санаата сайдыыта икки таһымнааҕын Кут-сүр үөрэҕиттэн ылан туһанар:
1. Оҕо ийэ кута иитиллиитэ.
2. Оҕо улаатан иһэн үөрэҕи ылыныыта, салгын кута сайдыыта.
Оҕо өйө-санаата сайдыытын бу таһымнарын төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан быһаарыахпыт:
1. Оҕо ийэ кута иитиллиитэ диэн кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ ийэтэ иҥэрэн биэрбит билиилэрэ, үгэстэрэ ааттаналлар. Ийэ кут диэн сахалар билиилэринэн киһи төрүт өйө-санаата буолар. Бу өй-санаа үгэстэртэн үөскүүрүнэн киһи улааппытын да кэннэ дьайыыта баара биллэр. Кыра эрдэҕинэ атаахтыы сылдьыбыт киһи арыгы иһэн итирдэҕинэ эмиэ атаахтыыра киирэн кэлэрэ, бу ийэ кутугар иҥмит өй-санаа дьайыыта улаханын биллэрэр.
Ийэ оруола оҕо иитиитигэр олус улахан. Оҕо кыра, өссө бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ оҥорор быһыыта барыта саҥаны айыы буолан сонно үгэскэ кубулуйан иҥэн, ийэ кутун үөскэтэн иһэр. Оҕо ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорууларынан иитиллибит буоллаҕына, үчүгэй иитиилээх буола улаатара ситиһиллэр.
2. Оҕо 5 эбэтэр 6 сааһыттан салгын кута сайдар. Үөрэҕи, билиини көрөн, истэн иҥэринэрэ элбиир, умнубат буолуута үөскүүр. Оҕо өйө-санаата, салгын кутун сайдыыта бу кэмтэн саҕаланан барар. Бу кэмтэн ыла оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ таба арааран билэн оҥорор быһыытыгар туһана үөрэнэн иһэрэ табыллар.
Оҕо өйө-санаата сайдыытын бу икки таһымнарын сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар, ол иһин киһилии быһыылаах оҕолор улаатан тахсал-ларын ийэ куттарын иитэн биэрэн кыра эрдэхтэриттэн бэлэмниир.
Киһи санаата оҥорор быһыыга кубулуйа илигинэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллыбат уратылаах. “Санаа диэн санаа буол-лаҕа” диэн сахалар этэллэр. Санаа олус түргэн уонна туохха да хааттарбат, иҥнибэт. Киһи тугу барытын саныыра кыайан бобуллар, хаайыллар кыаҕа суоҕуттан санаатын бэйэтэ эрэ салайар кыахтанара үчүгэй санаалардаах буоларын эрэйэр.
Киһи буолууну ситиһии оҕо өйө-санаата сайыннаҕына, тулуура улааттаҕына эрэ ситиһиллэр кыахтанар. Өйү-санааны уонна оҥорор быһыыны киһи бэйэтэ аналлаах хааччахтары тутуһан аһара баралларын тохтото сырыттаҕына эрэ табыллар уратылаахтар.
Киһи бэйэтэ үөрэтэн билэн өйүн-санаатын күүһүнэн салайынан тутуһа сылдьар хааччахтара манныктар:
А. Сиэри тутуһуу.
Б. Киһи быһыытын тутуһуу.
Киһи өйө-санаата уонна оҥорор быһыыта тус-туспалар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ тус-туспа аналлаах хааччахтары туһанарын быһааран арыыйда киэҥник арыйан ырытыахпыт:
А. Сиэр диэн киһи өйүн-санаатын хааччаҕа. Сиэри тутуһуу уус-туктардаах. Аан бастаан үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа сиэри үөскэтэрин биллэххэ эрэ табыллар. Оҕо өйө-санаата сайыннаҕына үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран олоҕор туһанар буоллаҕына, сиэр диэн өй-санаа аһара барарын тохтотор хааччаҕын бэйэтэ билэн тутуһа сылдьар кыахтанар.
Сиэр диэн киһи аһара барар санаатын хааччыхтыыр аналлаах. Санаа үчүгэйэ, куһаҕана биллибэккэ эрэ сылдьар уратыта халыйыыны үөскэтиэн сөп. Арай бу санаа оҥорор быһыыга кубу-луйбутун кэнниттэн эрэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллан тах-сарынан үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санааны сахалар хатылаан оҥорууну тутуһалларыттан сиэр диэн үөрэҕи олохтообуттар. Сиэри тутуһан хатылаан оҥоруллар быһыы үчүгэй буолан тахсара бу аналлаах өй-санаа үөрэҕин олоххо киллэрбит.
Б. Киһи оҥорор быһыытын бэйэтэ хааччахтыыра киһи быһыытын тутуһуу диэн ааттанар. Киһи быһыыта диэн хааччах киһи оҥорор быһыытын өйүн-санаатын күүһүнэн сыаналаан, таба быһааран киһи оҥорорун курдук оҥороруттан үөскээн тахсар. Бу хааччах киһи быһыылаах буолууну үөскэтэр аналлаах.
Бу икки; сиэр уонна киһи быһыыта диэн хааччахтары оҕо улаатан иһэн тутуһа үөрэннэҕинэ киһи быһыылаах буола улаатара кыаллар.
Киһи быһыыта диэн үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит киһилии быһыы ааттанар. Бу быһыыны үтүктэн, хатылаан оҥордоххо таба, үчүгэй буолан тахсар кыахтанар. (1,76).
Оҕо улаатан улахан киһи курдук буола сатыыр санаата аһара улахан уонна куруук тиэтэйэрин, ыксыырын үөскэтэр. Кыра оҕо табаах тардар эбэтин үтүктэн харандаас төрдүгэһин ытыра сырыт-таҕына улааппыт курдук сананар. Оҕо куһаҕан үгэскэ үөрэнэн хаалбатын туһугар төрөппүттэр бэйэлэригэр туруорар көрдөбүллэрэ кытаатан, тупсан биэриэ этэ. Манна ордук куһаҕанынан улахан дьон кыра оҕо баарыгар арыгы иһэллэрэ, үөрэллэрэ-көтөллөрө буолар. Бу үөрүү-көтүү оҕоҕо көөчүк диэн үтүктэр өйү-санааны үөскэтэрэ куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Оҕо бу үөрүүгэ кыттыһаары арыгы иһэр үгэскэ үөрэнэн хаалара түргэтиэн сөп.
Оҕо улаатан иһэн улахан киһи курдук буолууну түргэнник ситиһэ сатыырыттан оҥорор быһыыта ыраахха тиийэр туох содуллааҕын ситэ билбэтиттэн оҥоро охсон кэбиспитэ куһаҕан буолан тахсара эбэтэр куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбээн хаалар:
- Табаах тарда үөрэнэн хаалыыта.
- Арыгыны аһара иһэн кэбиһиитэ.
- Наркотиктары боруобалааһына.
Оҕо киһи буолууну ситиһиитин тутаах бэлиэтинэн туох баар бары оҥорор быһыылара киһилии быһыыга сөп түбэһэллэрэ буолар.
Киһи буолууну ситиһиэр диэри оҕо, улахан оҕо диэн ааттанар. Оҕоҕо киһи буолууну ситиһиитэ биллэр бэлиэ кэмнээх. Уол улаатан ойох ыллаҕына, онтон кыыс эргэ таҕыстаҕына киһи буолууну ситиһэннэр саҥа ыалы тэрийэр, оҕо төрөтөр кыахтаналлар. Уол эр киһи буоларын тэҥэ, киһи буолууну ситиһэр, үлэни кыайа-хото үлэлиир, онтон кыыс дьахтар буолан оҕо төрөтөр сыалын толорор.
Бэйэлэрэ саҥа ыалы тэрийэннэр саҥа киһини, оҕону төрөтөр, иитэр уонна үөрэтэр кыахтаналлар. Олох салҕанан баран иһэрэ ситиһиллэр. Оҕо улаатан иһэн оҥорор быһыылара барылара киһи быһыытыгар сөп түбэһэр, аһара барбат буоллахтарына киһи буолууну ситиһэрэ кыаллар. Үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран киһи буолууну ситиһэн баран оҥорор саҥаны айыылара сыыһа-халты буолбакка табыллан, сатанан киһи быһыылаах буолан тахсаннар олоххо туһаны оҥороллоро табыллар кэмэ кэлэр.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи бу хааччахтары билэн, өйүн-санаатын сайыннаран тулуура, туттунар күүһэ улаатан, бэйэтин туттуна сылдьар буоллаҕына, киһи буолууну ситиһэрин биллэрэр.
Оҕо улаатан иһэн ситиһэ сатыыр баҕа санаата киһи буолуу диэн ааттанар уонна улахан киһи буолбуту биллэрэр аналлаах. (2,52).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. – Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. – 92 с.
2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.