Киһилии майгы
Олус былыргы дьон өйдөрө-санаалара улахан кыыл өйүттэн-санаатыттан сайдан иһиитэ улахан үктэллэри өрө тахсан иһиигэ маарыннаан бииртэн-биир кэлэн, үрдээн биэрэн иһэллэр. Билигин киһи өйө-санаата сайдан, тупсан лаппа үрдүк таһымҥа тахсан сыл-дьарыттан сиэри таһынан барар куһаҕан, ыар быһыылары оҥорон кэбиһии биллэрдик аҕыйаата. Былыргы дьон өйдөрө-санаалара сай-дан, тупсан киһи буолууну ситиспиттэрин кэнниттэн, ол таһымтан өссө тупсууну ситиһэр кыахтаммыттар. Дьон тугу барытын сөпкө, таба оҥорууну кыайар буолан бараннар өссө тупсаҕайдык, үчүгэйдик оҥоро сатыырга дьулуһаллара салҕанан иһэр.
Киһи оҥорор быһыыта тупсан истэҕинэ майгына, дьоҥҥо сыһыана эмиэ тупсан киһилии майгы диэҥҥэ уларыйбыт. Киһиэхэ үс кутта-рыттан ураты өссө майгы диэн өй-санаа элбэх түмсүүлэрэ баалларын Кут-сүр үөрэҕэ туһанар. Онно киирсэллэр:
- Киһи туттуна сылдьар быһыыта.
- Атын дьоҥҥо сыһыана.
Киһи майгыныгар, дьоҥҥо сыһыаныгар, оҥорор быһыыларыгар, тугу оҥорбутугар сөп түбэһэр сыананы атыттар биэрэн иҥэрэллэр. Тулалыыр дьон санаалара дьайыытыттан уонна этэр тыллара тиийэриттэн киһи ханна да кыайан куоппат. Санаа киһи тугу саҥарарын, этэрин аан бастаан үөскэтэр, онтон бу санаа оҥорор быһыыга кубулуйар. Сахалар ону былыргыттан билэн дьон тугу этэллэригэр, саҥаралларыгар улахан суолтаны биэрэллэр. (1,102).
Саха тылыгар тугу эмэ өссө күүһүрдэн, улаатыннаран биэриигэ хос, хатылаан этэн биэриини туһана сылдьаллар. Улахан да улахан, улахантан улахан диэтэххэ көннөрү улаханнааҕар өссө, икки төгүл курдук улахана быһаарыллан тахсар.
Өссө тупсубуту, үчүгэй буолбуту бэлиэтээн хос этэн чиҥэтэн биэрии саха тылыгар элбэхтик туттуллар. Киһилии киһи диэн этиини элбэхтик истэбит. Киһиттэн өссө үчүгэй быһыылары оҥорор уонна тупсубут майгылаах, өйө-санаата сайдыбыт киһи буоларын бэлиэтээн итинник этэллэрэ быһаарыллар.
Киһилии киһи диэн бочуоттаах ааты оҥорор быһыыта барыта киһиттэн өссө үчүгэй уонна майгына өссө тупсубут, сайдыбыт киһиэхэ атыттар биэрэн иҥэрэллэр. Сайдыыны ситиһии дьоҥҥо барыларыгар биир тэҥҥэ тиийэн кэлбэт. Аан дойдуга сорохтор киһи буолууну саҥа ситиһэ сатыыр буоллахтарына, атыттар аһара баран, майгылара өссө тупсан киһилии киһи буолары ситиспиттэрэ ырааппыт.
Оҕо улаатан иһэн тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран субу оҥорор быһыы-ларыгар туһанарга үөрэннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр. Төрөппүт оҕотугар “Киһи буол”, “Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥор” диэн баҕа санаатын тириэрдиититтэн уонна оҕо бэйэтэ улахан киһи буола сатыыр баҕа санаатыттан киһи буолуу диэн өйдөбүл олоххо киирэн Киһи таҥара үөскүүрүгэр тирэх буолбут.
Олоххо сайдыыны ситиһии тохтообокко кэлэн иһэринэн киһи былыргы курдук тайҕаҕа соҕотоҕун сылдьара суох буолбута быданнаата. Киһи дьон ортотугар олоҕун олорор, үөрэнэр, үлэлиир-хам-сыыр, оҥорор-тутар. Чугас ыаллара киһини бэйэтинээҕэр ордук үчүгэйдик билэллэрэ үөскээн тарҕанан сылдьар.
Тупсуу диэн өйдөбүл киһи оҥорор быһыылара, майгына сөп буолууттан өссө уларыйбытын, тупсубутун биллэрэр өй-санаа мээрэйэ буолан былыргыттан туттуллар. Бу өйдөбүл киһи оҥорор быһыылара өссө тупсан үчүгэй диэн быһаарыыларга киирсиэхтэрин иннинэ үөскээбит өйдөбүл буолар. Олус былыргы дьон өйдөрө-санаалара улахан кыыл өйүттэн-санаатыттан сайдан иһиитэ улахан үктэллэри өрө тахсан иһиигэ маарыннаан бииртэн-биир кэлэн, үрдээн биэрэн иһэллэр. Билигин сиэри таһынан куһаҕан, ыар быһыылары оҥорон кыыл быһыытыгар биирдэ эмэ түһэн ылыыттан ураты киһи өйө-санаата сайдан, тупсан лаппа үрдүк таһымҥа таҕыста, үчүгэйтэн үчүгэйи аһара баран кэрэ буола сатааччылар элбээн эрэллэр.
Былыргы дьон өйдөрө-санаалара сайдан киһи буолууну ситис-питтэрин кэнниттэн, ол таһымтан өссө сайдан, элбэх туһалаах уларыйыылары киллэрэн оҥорор быһыылара тупсуутун ситиһэр кыахтаммыттар. Дьон тугу барытын сөпкө, таба оҥорууну ситиһэн бараннар өссө тупсаҕайдык оҥоро сатыырга дьулуспуттар.
Өссө тупсубуту, үчүгэй буолбуту бэлиэтээн хос этэн чиҥэтэн биэ-рии саха тылыгар элбэхтик туттуллар. Киһилии киһи диэн этиини элбэхтик истэбит. Киһиттэн өссө тупсубут, өйө-санаата сайдыбыт, майгына көммүт киһи буоларын бэлиэтээн итинник этэллэр.
Сайдыыны ситиһии дьоҥҥо барыларыгар биир тэҥҥэ тиийэн кэлбэт. Сорохтор киһи буолууну саҥа ситиһэн эрдэхтэринэ, сорохтор аһара баран, өссө тупсан киһилии киһи буолары ситиспиттэрэ ыраатта. Европа дойдулара өйдөрө-санаалара сайдан арыгыны бобол-лорун бырахпыттара ырааппыта, онтон сайдыыны ситиһэ илик Россия дьоно өссө да бобо-хаайа, хааччахтыы сатыы сылдьаллар.
Сахалар киһилии киһи буолары үчүгэй киһи буолуу өссө үөскүү илигинэ ситиспиттэригэр сөп. Өй-санаа бу уларыйыыта сахалыы тылларынан этиллэрэ сахалар олус былыргы кэмнэртэн киһи өйүн-санаатын үөрэҕин дириҥник баһылаабыттарын биллэрэр. Сайдыыны ситиһии бииртэн биир кэлэн иһэр үктэллэри өрө тахсан иһии курдук кэлэн иһэрэ маннык бэлиэтэнэр:
1. Улахан кыыл өйүттэн-санаатыттан сайдан, тупсан киһи буолуу, киһилии быһыыланыы ситиһиллэр. Дьон киһи буолар баҕа санаа-ларыттан Үрүҥ Аар Тойон таҥара үөскээн сайдыбыт. Ийэ, аҕа таҥаралар үөскээннэр оҕолор улаатан иһэн киһи буолууну эрдэлээн ситиһэр кыахтаммыттар. Дьон тугу барытын сөптөөхтүк, табатык оҥорууну, нэмин билэн туттунары ситиспиттэр.
2. Киһи өйүттэн-санаатыттан, оҥорор быһыыларыттан өссө тупсууну ситистэҕинэ, майгына тубустаҕына киһилии киһи буолуу кыаллар. Киһилии киһи диэн саныыр санаата, саҥарар тыллара уонна оҥорор быһыылара, майгына киһиттэн өссө тупсубут киһи буолар. Өй-санаа бу тупсуутуттан, оҕо улахан киһи буолар баҕа санаатыттан улахан киһи таҥара Будда үөскээн сайдыбыт.
3. Өй-санаа өссө сайдыытыттан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны таба арааран туһаныы олоххо киирбит, киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин билиниититтэн, үчүгэй быһыылары элбэхтик оҥорор, үчүгэй киһи буолар баҕа санаа үөскээн элбэх дьоҥҥо уонна дойдуларга тарҕаммыт. Үчүгэй киһи буола сатааһын баҕа санаата улаатан Христос, Аллах таҥаралары үөскэппит.
4. Билигин дьон өйдөрүн-санааларын сайдыыта үчүгэй киһини аһара баран үчүгэйтэн үчүгэй киһи буола сатааһын диэки салаллан эрэриттэн артыыстар баһылыыр оруолга тахсан кэрэ буолууну тарҕата сатыыллара сайдыылаах диэн ааттанар омуктарга элбээн эрэр.
Дьон өйө-санаата өссө сайыннаҕына кэрэ киһи буолуу кэлиэ диэн этии өй-санаа үөрэҕин билбэттэн үөскүүр. “Туох барыта икки өрүт-тээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн киһи оҥорор быһыылара икки өрүттээхтэрин уонна кэрэ буолуу кэнниттэн эргийэн, солбуйсан биэрэллэрэ кэлэн эрэрин билбэт дьон итинник этэллэр. Кэрэ буолуу дьоҥҥо ыра санаа эрэ буолан хаалар аналлаах.
Билигин сайдыылаах өй-санаа демократия үөрэҕин сайыннаран киһи киһиэхэ сыһыанын өссө тупсарда. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун тутуһар демократия үөрэҕэ дьоҥҥо туох барыта эргийэн биэрэрин биллэрэрэ ордук суолталаах.
Учуонай Б.Н.Попов олоххо кэрэ буолуу кэлэригэр саарбахтыырын биллэрэр. “Кэрэттэн кэрэ диэн, кэрэ кэрэтэ диэн киһи буолуох тустаах”,- диэн С.Омоллоон эппит. Үгүстэр этэллэринэн, кини искусство, уус-уран литература айымньыларыгар киэргэтиллэн эрэ кэрэ, оттон дьиҥнээх олохпутугар ырааҕынан оннуга суох”. (2,5).
Кэрэ диэн көстүү ааттанар. Кэрэтик үлэлээһин диэн суох. Киэргэммит, кэрэ буолбут киһи үлэлээбэт, үлэни сирэр. Омук дьоно кэрэ буолууга тиийэн хааллахтарына, ырыаны, үҥкүүнү өрө туттахтарына, артыыстыы, албынныы сылдьаллара элбээтэҕинэ үлэни-хамнаһы кыайбакка эстэр, симэлийэр, атыттарга, үлэни кыайааччыларга баһыттарар, үтүрүттэрэр кэмҥэ киирэллэр. Киһи өйө-санаата сайдыыта уонна кэхтэн эстиитэ сахабыт тылыгар чопчу этиллэн сылдьарын таба туһаныы эрэйиллэр. Билигин маннык балаһыанньа Россияны баһылыыр нуучча омук дьонугар үөскээбитэ бэлиэтэнэр буолла. Өй-санаа солбуйсан биэриитэ үөскээһинэ ханнык эрэ биир сайдыыны ситиспит омук эрэ буолбакка, атыттар эмиэ сайдыыны ситиһэллэригэр аналланар. Сайдыыны ситиһии биир омуктан атын омуктарга тарҕанан истэҕинэ табыллар.
Кэрэ диэн тыл кэнниттэн кэрэх диэн тылбыт кэлэр. Бу тыл уларыйбат турукка киириини, дьон көрө сылдьарыгар аналлаах бэлиэ-лэригэр кубулуйууну биллэрэр. Кэрэ буолуу кэнниттэн омук дьоно үлэни кыайбакка эстэллэрэ, симэлийэллэрэ, атын омукка ула-рыйаллара илэ тиийэн кэлэрэ быһаарыллар. (1,114).
Саха дьоно кэрэ буола сатаабакка, көрсүө, сэмэй буолан үлэни-хамнаһы кыайарга кыһаналлара омук уһун үйэлээх буоларын сити-һэргэ аналланар. Оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн батыһыннара сылдьан үлэҕэ, көрсүө, сэмэй буолууга иитэллэр уонна үөрэтэллэр. (3,94).
Киһи оҥорор бары быһыыларыттан олоххо туһаны аҕалааччылара киһи быһыыта диэн ааттаналлар. Киһи быһыыта сиэри, ол аата киһи хаһан да аһара, таһынан барбат кыйыатын үөскэтэр. Саха дьоно сиэри тутуспат, киһиттэн таһынан барар киһини сөбүлээбэттэр, быстах быһыылаах киһинэн ааҕаллар. Сахалыы таҥара үөрэҕэ дьону сиэри уонна киһи быһыытын тутуһарга ыҥырар. (4,76).
Көрсүө, сэмэй майгылаах, үлэни-хамнаһы кыайар, былыргыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн демократия үөрэҕин этиитин тутуһар саха дьоно сайдыыны ситиһэн иһэр кыахтаахтар. (5,65).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.
2. Попов Б.Н. Киһи киһиэхэ сыһыана. – Дьокуускай: Бичик, 2009. - 96 с.
3. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. – 112 с.
4. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. – Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. – 92 с.
5. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.