Киһилии киһи буолуу
Бары киһилии киһи диэн холбуу этиини куруук туһанабыт уонна бу этии туох суолталааҕын саҥа билэн эрэбит. Мин киһи өйүн-санаатын уонна оҥорор быһыыларын холбуу ылан үөрэтэммин, бу этиини толору быһаарар кыахтаммыппын сахаларга тириэрдэбин.
Саха оҕото Киһи таҥара үөрэҕин тутуһан киһи буолар баҕа санааны үөскэтинэн улаатан иһэн киһи буолууну ситиһэр. Сахалыы таҥара үөрэҕин туһата диэн оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн киһи буолар баҕа санааны иҥэрэрэ өйө-санаата киһилии суолунан сайдарын үөскэтэр.
Киһилии киһи буолары быһаарыы икки уратылаах:
1. Киһи оҥорор быһыыларын үчүгэйдик оҥорор буолуута.
2. Киһилии майгыланыыта.
Бу киһилии киһи буолуу өй-санаа сайдыытын, тупсуутун быһаа-рар уратыларын арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Киһи оҥорор быһыыларын оҥоро үөрэннэҕинэ оҕо киһи буо-лууну ситиһэр уонна киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыахтанар. Киһилии быһыылаах киһи оҥорор быһыылара барылара киһи бы-һыыта диэн хааччаҕы аһара барбаттар уонна киһилии быһыылаах диэн быһаарыыны үөскэппиттэр. Киһи оҥорор быһыыларын оҥоруу улахан туһатынан сыыһа-халты буолан хаалбата ааҕыллар. Ол курдук, киһи сыыһа-халты туттунара элбэҕиттэн үчүгэй буолуон да сөптөөх быһыытын куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэрэ билигин да аҕыйаабат.
Киһи оҥорор быһыылара элбэхтэр уонна бары оҥороллоруттан тутулуктанан үчүгэйдэрэ биллибит быһыылар эмиэ бааллар.
2. Киһиэхэ оҥорор быһыыларыттан ураты өссө майгы диэн элбэх өй-санаа мунньулла сылдьара баар. Бу майгы диэн өй-санаа киһи оҥорор быһыыта үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын быһаарар уратылаах. Ол курдук, кыыһырыы диэн хас биирдии киһиэхэ баар майгы уратыта аһара баран абарыы диэҥҥэ тиийэн хааллаҕына оҥо-рор быһыыны куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһиэн сөп.
Кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан киһи санаата бэрт чугас сыл-дьарынан киһи хаһан баҕарар киһи буоларын билинэ, аһара барар өйүн-санаатын туттуна сылдьара эрэйиллэр. Ол курдук, аһара кыы-һырыы, ырдьыгынааһын киһини соҕотохто кыыл быһыытыгар кил-лэрэн кэбиһэриттэн киһи барыта туттуна сырыттаҕына табыллар.
Киһиэхэ майгы уратылара олус былыргы кэмнэртэн кыыллартан бэриллэн кэлбиттэр. Ол иһин майгы уратылара икки өрүттээхтэр:
А. Кыыллар майгылара.
Б. Киһилии майгылар.
Бэйэни атыттартан көмүскэнэр майгы кыылларга ордук элбэх. Бу майгы тобоҕо дьоҥҥо баара кыыһырыы диэн ааттанар. Көмүскэнэр майгы айылҕаттан бэриллэр, ол иһин улаханнык кыыһырдахха эккэ-сииҥҥэ эбиискэ эньиэргийэ бэриллэн күүһү эбэн биэрэн көмүскэнэргэ көмөлөһөр. “Уора киирбит” диэн улаханнык кыыһырбыт киһини этэл-лэр. Ол аата уор диэн кыыһырыыттан киһиэхэ эбиискэ киирэн биэрэр эньиэргийэни сахалар ааттыыллар.
Кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан киһи арахсыбыта олус ыраа-тан билигин дьон кыыллартан төрүттээхтэрин билбэт буола сыл-дьаллар. Кыыллар майгыларын тобохторо ордон сылдьалларын киһи туоратан, тупсаран истэҕинэ киһилии майгыланары ситиһэр.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан, майгылара сымнаан иһэ-рин тэҥэ, кыыллартан бэриллэн кэлбит майгы тобохторун тупсаран, киһилии майгыга киллэрэн биэрэн иһэллэр. Киһилии быһыылаах уонна майгылаах киһи киһилии киһи буолары ситиһэр кыахтанар.
Майгы уратылара төһө да тупсан, үчүгэй буолан испиттэрин иһин “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ син-биир сөп түбэһэллэр. Бу этиигэ сөп түбэһэн киһилии майгы икки өрүккэ арахсар:
а. Үчүгэй майгы.
б. Куһаҕан майгы.
Майгы бу икки утарыта хайысхалаах өрүттэрин тус-туспа ураты-ларын арыыйда кэҥэтэн ырытан быһаарыахпыт:
а. Майгы диэн өй-санаа уратылара аан бастаан киһи киһиэхэ сыһыанын быһаараллар. Атын киһиэхэ үчүгэй сыһыаны олохтуур уонна тутуһа сылдьар киһи үчүгэй майгылаах диэн ааттанар.
Дьон бииргэ олорууларыттан уонна үлэлииллэриттэн майгы үчү-гэй өттүгэр уларыйан, тупсан иһэрэ ситиһиллэр. Ол курдук, элбэхтэр бииргэ олоруулара майгы тупсан, сайдан иһэрин үөскэтэр.
б. Киһи атын дьоҥҥо сыһыана куһаҕан буоллаҕына куһаҕан май-гылаах диэн ааттанар. Ол аата атыттары сөбүлээбэт, сирэр буолара биллэн хаалан куһаҕан майгылааҕа быһаарыллар.
Биирдэ эмэтэ да буоллар куһаҕан майгы биллэн кэлиитин киһи тулуура, туттунар күүһэ улахан буоллаҕына атыттарга биллэрбэт кыахтанар. Ол иһин өй-санаа хамсааһынын, дьалкыйыытын тулуур улахана, туттунар күүс баара уоскуталларын, аһара барыыга тиийэн хааларын тохтотоллорун туһана сылдьыы эрэйиллэр.
Майгы көрүҥнэрэ олус элбэхтэр. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан тупсан истэхтэринэ үчүгэй майгылар элбээн иһэллэр.
Майгы куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара олус түргэн. Араас солуну билии сайдыыны, тупсууну аҕалар буоллаҕына, ол билии аһара баран солумсах диэҥҥэ тиийдэҕинэ куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалар. Ол кур-дук, араас буолар-буолбат солуннары истэ-билэ сатааһын киһини көтүмэх уонна солумсах буолууга тириэрдэн туһалааҕы, үйэлээҕи оҥорорун аҕыйатарын иһин сахалар сөбүлээбэттэр.
Тыл үөрэхтээхтэрэ өй-санаа бу уратытын билбэттэриттэн солун диэн тылы “сонун” диэн албын, була сатаан оҥоруллубут тылга ула-рытан сахалары барыларын солумсах оҥоро сатыыллар. Тыа сирин туһалаах үлэлэрин дьон быраҕан барыылара, бу “сонун” диэн албын тыл дьайыытыттан солумсахтара улааппытын биллэрэр.
Өйүн-санаатын хаһан да аһара ыыппат, майгынын уратыларын салайар кыахтаах, туттунар күүстээх киһи өйө-санаата өссө сайын-наҕына киһилии киһи буолары ситиһэр кыахтанарын сахалар былыр үйэлэргэ быһааран ити холбуу этиини туһана сылдьаллар. Ол курдук, киһи оҥорор быһыылара киһи быһыылаах буолан бараннар, майгына эмиэ киһилии буоллаҕына, киһилии киһи буолууну ситиһэр кыах-танарын быһаарар. Өй-санаа бу тупсуутун, сайдыытын быһааран ки-һилии киһи диэн этиини үөскэтэн туһаналлар.
Өй-санаа сайдан тупсан иһэр. Тылга иҥэн сылдьар өй-санаа туп-субутун, уларыйбытын бэлиэтииргэ саха тылыгар тылы хос этэн бигэргэтии туттуллар. Киһилии киһи диэн хос этии киһи оҥорор быһыылара киһиттэн өссө тупсубут, үчүгэй буолбуттарын таһынан, майгына эмиэ киһилиигэ уларыйбытын биллэрэр.
Киһиэхэ хос ааты биэриини атыттар оҥороллор. Киһи оҥорор быһыылара киһи быһыылаах буолбуттарын кэннэ, майгына киһиттэн өссө үчүгэй буоллаҕына киһилии киһи диэн ааты биэрэн иҥэрэллэр.
Онон сахалыы таҥара үөрэҕин баһылаабыт киһи өйө-санаата сайдан, тупсан киһилии киһи диэн бочуоттаах ааты ылар кыахтанар. (1,69).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.