Категория:Бикипиэдьийэ:Сиэри ырытыы

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт

АЙЫЫ АЙМАХТАРА

Сахалар былыргы кэпсээннэригэр уонна олоҥхолоругар айыы аймахтарынан ааттаналларын элбэхтик истэбит. Аймах диэн тылы сахалыы кылгас тылдьыкка: «Биллэр биир төрүттээх дьон, оннук дьон уруулуу сыһыаннара»,- диэн быһаараллар. Айыы аймахтарабыт диэн этинии сахалар былыргы төрүттэрин үөрэхтэрин, үлэлэрин-хамнастарын, дьон-норуот туһугар тугу оҥорбуттарын умнубаттарын, кинилэр дьыалаларын салҕааччылар буолалларын билинэллэрин илэ бааччы биллэрэр. Саха дьоно бэйэлэрэ айыы буолбатахтарын билинэллэр. Ол иһин бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааттаналлар. Ол аата былыргы төрүттэрэ, сорохтор эһэлэрэ, эбэлэрэ эбэтэр төрөппүттэрэ өлөн өйдөрө-санаалара Үрүҥ айыы буолан Yөһээ дойдуга сылдьаллар, онтон тыыннаахтар былыргы төрүттэрин, төрөппүттэрин үөрэхтэрин, өйдөрүн-санааларын салҕаан илдьэн иһэллэрин билинэллэр. Айыы хаан аймахтара, айыы аймахтара диэн этиниилэр саха дьону¬гар элбэхтик иһиллэллэр. Бу этиниилэр саха дьоно өбүгэлэрин саҥаны арыйар, тупсарар, сайыннарар дьыалаларын салҕааччылар буолалларын биллэрэр. Саха дьоно айыы аймахтара диэн ааттаныылара аан маҥнай тимири уһаарыыны уонна уһаныыны баһылааннар элбэх саҥаны арыйыылары, айыыны оҥорбуттарыттан төрүөттээх буолуон сөп. Ол курдук бу саҥаны ары¬йыылар дьон олохторугар улахан хамсааһыннары таһаарбыттарын, тимир сэрии сэбин туһанан хууннар Аан дойдуну барытын кэриэтэ сэриилээбиттэрин остуоруйа чахчылара бигэргэтэллэр. Айыы аймахтара диэн ааттаныы бэйэ айыы буолбатаҕын бигэргэтэр. Хайа баҕарар киһи ханнык эрэ аймаҕа, төрөппүтэ, эһэтэ, эбэтэ өлөннөр өйдөрө-санаалара айыы буолан Үөһээ дойдуга сылдьалларын быһаарар. Итини тэҥэ киһи бэйэтэ хаһан эрэ өллөҕүнэ эмиэ айыы буолуохтааҕын биллэрэр. Киһи хаһан даҕаны өлөрүттэн кыайан куоппат. Ол иһин хаһан эрэ син-биир өйө-санаата айыы буолара хаһан да хаалбат. Ол иһин айыы аймаҕабын диэн этинии олохтон тутулуктаах. Тыыннаах, бэйэтэ Орто дойдуга олорор киһини «айыы буол» диэн этии олус улахан сыыһа. «Өйүҥ көтөн Үөһээ дойдуга таҕыстын, бэйэҥ өл» диэн алҕаабыкка тэҥнэһэр олус куһаҕан быһыы буолар. Саха тыла олус былыргы тутулуктарын сүтэрбэккэ эрэ сылдьар соҕотох тыл буолар. Ол иһин саха тылын уларыта сатаабакка бэйэтинэн туттар ордук буолуоҕа. Төрөппүт өйө-санаата, кута өлбүтүн да кэннэ оҕолорун көрө-истэ, харыстыы сылдьарын кут-сүр уонна түүл үөрэхтэрэ дакаастыыллар. Төрөппүт түүлгэ көстөр көрүҥэ ханнык быһыы-майгы оҕотун иннигэр кэтэһэрин биллэрэр. Күүстээх куттаах-сүрдээх аймах киһи кута үрүҥ айыы буолан бары аймахтарын көрө-истэ сылдьарын сахалар эмиэ билэллэр. Айыылар Yөһээ дойдуга олороллор. Yөһээ дойду диэн тугун биһиги «Түүллэри тойоннооһун» диэн үлэбититтэн булуохха сөп. Бу боппуруоска ханнык да мөккүөр тахсыбат. Былыр үйэтинээҕитэ өлөн да хаалбыт дьону киһи түүлүгэр хаһан баҕарар, өссө тупсаран эттэххэ, халлаан уларыйаары гыннар эрэ көрөр. Өлбүт дьон куттара, ол аата айыылар Yөһээ дойдуга сылдьалларын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр.

Орто дойдуга киһи, дьоннор олороллор, онтон айыылар олох туспа Yөһээ дойдуга сылдьаллар. Тыыннаах киһи айыы буолара ол иһин хайдах да табыллыбат. Киһи өллөҕүнэ өйө-санаата Yөһээ дойдуга көттөҕүнэ туспа баран бэйэтэ айыы буолар. Бу айыы буолбут өй-санаа, куттар Орто дойду дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар түүллэригэр киирэн араас көрүҥнээхтик дьайыахтарын сөп.

Сахалар бэйэлэрин айыы аймахтарынан ааҕыналлар. Бары олоҥхолоругар, былыргы кэпсээннэригэр үөһээ айыылартан төрүттээхтэрин, тутулуктаахтарын куруук ахталлар. Сахалар айыылар аймахтара буолалларынан олус киэн тутталлар. Ол аата саха дьоно өлбүт дьоннорун кэриэстэрин, баҕа санааларын толороллорунан киэн тутталлар, кинилэри ытыктыылларын биллэрэллэр, үөрэхтэрин, үгэстэрин, тылларын салҕаан илдьэ иһэллэр. Былыргы кэпсээннэргэ айыылар Орто дойду дьонугар өй-санаа уган көмөлөспүттэрин туһунан элбэхтик ахтыллар. Биллэр көмөнү ылбыт дьон бары түүллэригэр Аан дойду иччитин кырдьаҕас эмээхсини эбэтэр оҕонньору, Байанайы көрсөн сүбэ-ама ылбыттарын уонна ол сүбэлэрэ көмөлөспүттэрин, олохторугар туһалаабыттарын кэпсииллэр. Киһи түүлүгэр төрөппүтүн көрдөҕүнэ, кини көстөр көрүҥүттэн ханнык быһыылар буолаары туралларын эндэппэккэ эрэ билэр. Онон, киһи өйө-санаата Yөһээ дойду өйүн-санаатын кытта куруук сибээстэһэ, тутулла сылдьар. Саха дьоно ити тутулугу былыргыттан билэннэр айыылартан тутулуктаахпыт дииллэр. Өлбүт аҕаҥ түүлгэр киирэн кыыһырар, сөбүлээбэт буоллаҕына ханнык эрэ санааҕын уурбут дьыалаҥ табыллыа суоҕа, доруобуйаҕын көрүнэ сылдьыаххын наада диэн түүл үөрэҕэ этэр. Айыылары кытта сибээс диэн түүлүнэн сибээстэһиини этиллэр. Кэлин кэмҥэ Россия дьонун өйдөрө-са¬наалара мөлтөөһүнэ оҕо кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр ийэ кутун өйүн-санаатын ииппэт, үөрэппэт буолуу түмүгэ. Былыр¬гылар этэллэринэн омук эстээри гыннаҕына, мөлтөөтөҕүнэ эбэтэр уларыйан саҥалыы үөскүүр кэмэ кэллэҕинэ оҕолорун атаахтык иитэн итинник ыарахан балаһыанньаҕа киирэр. Саха ойууннара киһи түһээн инникини өтө көрөн билэрин былыргыт¬тан билэллэрэ уонна олору таба тойонноон сөптөөхтүк туһаналла¬ра. Ойуунтан ханнык баҕарар киһи кэлэн: «Миэхэ инникибин төлкөлөөн кулу»,- диэн көрдөстөҕүнэ утуйан туран баран тугу түһээбитин тойон¬ноон киниэхэ бэйэтигэр кэпсээн биэрэр эбит. Маннык түһээн билбитин ойуун түстэтэр киһиэхэ кэпсээтэҕинэ атын дьоннорго биллэримээр диэн сэрэтэрэ үһү. Yөһээттэн, айыылартан көмөнү ылыыга сурукка киирбит, ол аата чуолкай буолбут быһыылары холобур быһыытынан аҕалыахпыт. Өй үлэтинэн үлэлии сылдьар дьон кыайан арыйбакка өр муҥнана сылдьар үлэлэригэр түһээн бэлэм эппиэти ылбыттара биллэр. Маннык бэлэм эппиэти ылан Д.Менделеев оҥоро сылдьар периодическай табли-цатын бүппүт көрүҥүн көрөн үтүгүннэрэн оҥорбут. Археолог Генрих Шлиман улахан арыйыыны оҥоруон иннинэ хас да төгүллээн хатыланар түүллэри көрбүт уонна ити түүллэрин көстүүлэрин саҥаны арыйыытыгар туһаммыт. Эмиэ итинник арыйыыны Г.Гилпрехт түһээн көрөн оҥорбута чуолкайдык суруллубут. Кини түһээн көрөн былыргы суруктаах туой таблица сороҕун булбут уонна өссө түүлүгэр көстүбүт жрец киһи ки¬ниэхэ бу таблица суругун ааҕан биэрбит. Түүлгэ сүдү көрүҥнээх маҕан баттахтаах оҕонньор саҥа атаҕар турбут оҕону саҥарарга үөрэтэр. Оҕото уоһун төгүрүччү тута-тута: «Yү»,- диэн саҥара сатыыр. Оҕонньор: «Оҕону саҥа саҥаран эрдэҕинэ сахалыы үөрэтиллэр»,- диэн этэр. Ити курдук өйүн-санаатын барытын түмэн дьоннорго туһалаах үлэни оҥорор киһиэхэ түүл илэ аҕалан көрдөрөн көмөлөспүт уонна сорох алдьархайга түбэһээри гыммыт киһини сэрэппит түбэлтэлэрэ элбэхтэр.

Олус былыргы кэмнэргэ өлбүт үөрэхтээх дьон өйдөрө-санаалара, салгын куттара Үөһээ дойдуга эрэ ордон хаалан уһуннук сылдьыахтарын сөп. Үөһээ дойду өйө-санаата ордубут дьоннор өйдөрүгэр түүл буолан киирэн, кинилэри сайдыы, үөрэҕи-билиини баһылааһын диэки сир¬диэҕин, олохторун оҥостоллоругар, саҥаны арыйалларыгар өй уган биэрэн көмөлөһүөҕүн сөп.

Билигин түүлү үөрэтээччилэр билинэллэринэн элбэх саҥаны арыйыы-ларга түүллэр көрдөрөн биэрэн туһалаабыттар. Түүллэригэр көрөн ба¬ран саҥаны арыйыыларыгар туһаммыт дьон сурукка киллэрэннэр ити көстүүлэр дьиҥнээхтик дакаастаммыттарынан ааҕыллыахтарын сөп курдук. Ити барыта түүл илэ көрдөрөн биэриитэ диэн ааттанар уонна сахалыы Үөһээ дойду өйө-санаата киириитэ диэн ааттаныан сөп. Онон тыыннаах киһи айыы буолбат, өллөҕүнэ өйө-санаата Үөһээ дойдуга көттөҕүнэ биирдэ айыы буолар. Тыыннаах киһини айыы буолууга ыҥырбат ордук. Автор Каженкин Иван Иванович.


"Бикипиэдьийэ:Сиэри ырытыы" категория ыстатыйалара

3 категорияттан 3 субкатегориялара көрдөрүлүннүлэр.