Категорияны ырытыы:Бикипиэдьийэ:Ыйыы-кэрдии

Хоһоону суруйуу араастара

Хоһоону суруйуу араастара Киһи саҥата быыстала суох барбат: этиилэр, этии ойоҕос чилиэннэрэ, тыллар бөлөхтөрө (синтагмалара) саҥа интонациятынан эбэтэр сурукка араас бэлиэлэринэн араарыллаллар. Оттон хоһоонунан этиигэ кэрчик-кэрчик туруору суруллубут строкаларынан бэриллэр. Дьыала-куолу, наука, уус-уран кэпсээн бэйэлэрэ эмиэ уратылаахтар, биир күдьүс суруллаллар. Хоһоонунан этии систиэмэлэрэ тыл дорҕооннорун, синтаксиһын уратытыттан тутулуктанар. Ол иһин араас систиэмэлэр үөскүүллэр, холобура, метрическэй, тоническай, силлабическай.

Метрическэй хоһоон Аһаҕас дорҕоонноро төһө уһуннук этиллэллэрэ чуолкайдык араарыллар тылларга баар буолар, холобура, былыргы грек, латыын, санскрит, тылыгар уонна арабскай тылга. Кылгас уонна уһун аһаҕас дорҕооннор биир бэрээдэхтээхтик солбуйсуулара хоһоон ритмикэтин үөскэтэр. Биир кылгас дорҕоон 1 мора, уһун-2 мора уһуннаах дэнэр. Строка иһигэр барыта биирдик солбуйсаллар-стопалар (олуктар) сорохторо үстүү моралаахтар. Икки сүһүөхтээх тылларга: Хорей-1 сүһүөх уһун, икки мора, 2 сүһүөх-кылгас, биир мора. Уопсайа ус мора. Ямб-1 кылгас, 1 мора, иккис уһун. Онон эмиэ үс мора буолар. Атыттар түөртүү моралаахтар (үс сүһүөхтээх тыллар): -UU дактиль U-U амфибрахий UU-анапест «-» болдьох бэлиэ уһун аһаҕас дорҕоонноох сүһүөҕү көрдөрөр. «U» болдьох бэлиэ кылгас, биирдии моралаах сүһүөҕү бэлиэтиир. Алта олуктаах (аҕыс моралаах) дактиль-гекзаметр дэнэр. Ол кээмэйинэн Гомер «Илиада», «Одиссея» эпостара айыллыбыттара. Схемата маннык: -UU/-UU/-UU/-UU/-UU/-U. Өссө метрическэй систиэмэҕэ бааллар: Спондей --, Пиррирхий UU, Трибрахий UUU. Биэс морлаахтарга уһуннук этиллэр сүһүөх ханна турарыттан көрөн маннык көрүҥнэри араараллар: -UUU пеон первый U-UU пеон второй UU-U пеон третий UUU- пеон четвертый Олуктар араас көрүҥнэриттэн оҥоһуллубут строкалар логаэдтар дэнэллэр. -U UU- -U UU- Бу строкаларга икки сүһүөхтээх (үс моралаах) уонна үс сүһүөхтээх (түөрт моралаах) олуктар кэккэлэһэ турар строкаларга хатыламмыттар.

Силлабическай хоһоон Аһаҕас дорҕооннор кылгастара, уһуннара араарыллыбат, тыл охсуута биир уларыйбат миэстэлээх тылларга баар систиэмэ. Холобура: француз тылыгар охсуу тыл бүтэһик сүһүөҕэр түһэр. Онон кылгас, уһатыылаах дорҕооннор охсуу тылга ритмикэ үөскүүрүгэр оруоллара сүтэр. Тоҕо диэтэххэ, тыл сүһүөхтэрэ бары тэҥ эбэтэр чугасаһар ахсааныттан тутулуктаах, оччоҕо хоһоон силлабическай систиэмэтэ үөскүүр (силлабо(греч.)-сүһүөх). Киһи кулгааҕа элбэх сүһүөхтээх уһун строка ритмикэтин кыайан араарбат, ол иһин силлабическай хоһооҥҥо строка сүһүөҕүн үксүн 8-10 гыналлар. Оттон 12-14 буоллаҕына, уһаатаҕына, цезура диэн ритмикэни биллэрэр тохтобул кыбыллан, кыра кэрчиктэргэ араартыыр. Польскай тылга 13 сүһүөх = 7 сүһүөх + цензура + 6 сүһүөх. Француз тылыгар 12 сүһүөх (александрийский стих) = 6 сүһүөх + цензура + 6 сүһүөх. Ол эрэн акцент биллэрэ элбэх (акцентная константа)-строка бүтүүтүгэр, цезура иннигэр: польскайга 6-с уонна 12-с сүһүөххэ охсуу түһэр. Итальянскайга охсуу үгүстүк бүтүү иннинээҕи сүһүөххэ баар, онон эмиэ силлабическай систиэмэҕэ киирсэр. Итальянскай классическай поэзия саамай тарҕаммыт кээмэйэ-строкаҕа 11 сүһүөхтээх. Рифмата-женскэй (кэнниттэн иккис сүһүөх охсуулаах буолар). Оттон французкай хоһооҥҥо женскэй-мужской (бүтэһик сүһүөх охсуулаах) рифмалар олбу-солбу бааллар. Былыргы француз тылыгар (XVI үйэ) даҕааһын ааттар, сорох аат тыллар охсуута суох сүһүөҕүнэн бүтэллэр эбит, ону «е» дорҕоону эбэн бэлиэтииллэрэ. Ол дорҕоон XVII үйэҕэ ааҕыллыбат буолбут да, сурукка син биир хаалбыт-дорҕооно суох «е» буукуба (немое “е”) буолбут. Ол гынан баран, ырыаҕа, хоһоон ааҕыытыгар тилиннэрэллэр. Ол да буоллар сурукка «е»-13 сүһүөх курдук көстөр эрээри, дьиҥэр суруллуута-12-с сүһүөх, ааҕыыта 13-с сүһүөх гиперметрическэй-кээмэйи таһынан сүһүөҕүнэн ааҕыллар. Көстөрүн курдук, манна акцент ритмикэ көрүҥүн элбэтэргэ куруук туттуллубат ньыма буолбут.

Тоническай хоһоон Нуучча, немец тылыгар баар, олорго хайа эмэ сүһүөх куускэ, охсуулаах этиллэр. Нуучча тылыгар охсуу ханна баҕарар бастакыттан бүтэһик сүһүөххэ диэри оҥоһуллар уонна тыл суолтатын уларытар: за'мок-замо'к, головы'-го'ловы, со'рок-соро'к, доро'га-дорога' уо.д.а.Французкай, польскай тылга, охсууттан ураты, күүстээх, охсуута суох аһаҕас дорҕооннор чуолкайдык араарыллаллар. Уларыйа сылдьар охсуулаах тылларга тоническай систиэмэ үөскүүр. Былыргы нуучча тыла эмиэ тоническай этэ, ол былиналарга көстөр. Дьиҥэр, ити туһунан араас санаалар бааллар да, үгүстэрэ ити түмүккэ кэлэллэр. Былина хоһоонугар биир өйдөбүлү биэрэр тыллар холбоһуктара улахан оруоллаах, олор бөлөх-бөлөх буолаллар: чисто поле, ясен сокол, добрый молодец. Онно баһыйтарар тыл охсуута мөлтөхтүк этиллэр, ардыгар букатын да суох буолан хаалар. Оччоҕо икки тылга холбоон биир охсуу баар буолар: Похоте'лося Вольги' много му'дрости, Щукой-ры'бою ходи'ть ему в глубоки'х морях, Птицей-со'колом лета'ть ему под о'болокы. Бу хоһоону былыргылыы ааҕыыга строкаларга үстүү эрэ сүһүөҕү охсуулаах оҥороллор.

Туһаныллыбыт литература Хоһоон тутулун үөрэтии төрүттэрэ : үөрэх босуобуйата / Н.Н. Тобуруокап, Е.А. Архипова. – Дьокуускай: ХИФУ Издательскай дьиэтэ, 2015. – 80 с.