Харахалпахтар
Харахалпахтар (харахалпахтыы: Qaraqalpaqlar) диэн биир түүрк омуга. Харахалпахстан төрүт омуга. Бүтүн ахсааннара 825 мыҥ киһи кэриҥэ, олортон 500 мыҥ кэриҥэ Харахалпахстан Республикатыгар олороллор. Харахалпахстан таһыгар Узбекистаҥҥа, Казахстаҥҥа, Туркменистаҥҥа, Арассыыйаҕа олороллор. Харахалпах омук былыргыттан үөскээбит дойдута Амударья өрүс алын сирдэрэ уонна Арал байҕалын соҕуруу кытыла. Харахалпах тыла түүрк тылларын кыпчак бөлөҕөр киирэр. Харахалпахтар итэҕэллэринэн суннит мусулмааннар, Ханафи мазхаба. Сорох историктар харахалпахтары 11 үйэтээҕи Киев Урууһугар биллэ сылдьыбыт хара клобук биистэригэр тартараллар. Чыҥыс Хаан улуу улууһа эстибитин кэннэ 13-15 үйэлэргэ харахалпах биистэрэ Алтан Ордуу уонна Узбек хаанылыгын бииликтэригэр сылдьыбыттара. Харахалпахтар 17 үйэҕэ Хаһаах хаанылыгыттан тахсан туспа омук буолбуттара.
Харахалпах уруулара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Харахалпахтар биистэргэ үллэстэллэр, биистэрэ урууларга үллэстэллэр. Биис холбоһуктара арыс дэнэллэр. Былыргы ордук улахан биис холбоһуга Уон түөрт уруу (on tórt urıw) диэн ааттааҕа.
- Мүйтен бииһин уруулара: Самат, Тели, Абыз, Кентанау
- Хоҥороот бииһин уруулара: Кият, Ашамайлы, Қолдаўлы, Қостамғалы, Балғалы, Қәндекли, Қарамойын, Терістамғалы, Бақанлы, Тиекли, Ырғақлы, Баймақлы, Қазаяқлы, Ұйғыр
- Кытай бииһин уруулара: Бессары, Бексыйық, Қазаяқлы, Қайшылы, Анна, Құйын, Әйтеке, Шериўши, Мәнжуўли, Боқлықтай, Қырық, Аралбай
- Кыпчак бииһин уруулара: Қаңлы, Саңмұрын, Естек, Қанжығалы, Шұнақ, Басар, Толыс, Ябы, Арық, Жағалтай, Бағаналы, Майлыбалта, Жәдік, Салтыр
- Кенегес бииһин уруулара: Араншы, Ақтоғын, Өмір, Тарақлы, Добал, Оймаўыт, Домбазақ, Нөкіс
- Мангыт бииһин уруулара: Қаратай, Сарытай, Бозтай, Жетімтай
