Итэҕэл үөрэҕэ икки өрүттээх
Дьон олохторугар былыргыттан үөскээбит өй-санаа үөрэхтэрин, итэҕэллэрин туһаналлар. Итэҕэл олох үөрэҕиттэн үөскээн тахсан мунньуллан иһэриттэн сыыһата-халтыта ыраастанан, хаалан омукка туһалаахтара эрэ ордоннор уһун кэмҥэ туттуллаллар. Итини тэҥэ, таҥара үөрэхтэрин уһуннук олорор салайааччылар бас билиилэригэр ыланнар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутулугун билиммэт буолан улахан халыйыыны үөскэтэн сылдьаллар.
Дьон сайдыыны ситиһэллэрэ айылҕаҕа үөскээн тахсар икки өрүттэр хардары-таары дьайыыларыттан тутулуктанарын тутуһа сырыттахха эрэ омук уһун үйэни ситиһэрэ кыаллар.
Итэҕэл диэн өй-санаа үөрэҕэ эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы өрүккэ арахсар:
1. Таҥара үөрэҕэ.
2. Үрүҥ айыы итэҕэлэ.
Итэҕэл бу икки өрүттэрин арыыйда киэҥник, төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан быһаарыахпыт:
1. Таҥара үөрэҕэ. Оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын киһи буолуу суолунан сайыннарыы, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтии, өйө-санаата аһара барарын сиэри тутуһуннаран хааччахтааһын аналлаах өй-санаа, таҥара үөрэҕинэн ситиһиллэр. Yтүө, үчүгэй киһи оҥорор быһыыларын үтүктэн, ол курдук оҥоруу кини курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатыыга тириэрдэрэ таҥара үөрэҕэ бастаан иһэрин быһаарар. Оҕо саҥа сайдан, үүнэн, улаатан иһэр баҕа санаатын киһи буолуу, киһилии быһыыланыы суолунан салайан биэрэн олоҕун олороругар таҥара үөрэҕэ көмөлөһөр.
Таҥара үөрэҕэ сайдан иһэр өйү-санааны үөрэтэр, ол аата улаатан иһэр оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитэр-үөрэтэр аналлаах. Олоххо сайдыыны, саҥаны айыыны киллэрэр аналааҕыттан оҕо өйө-санаата аһара барарын хааччахтыыр, сиэри, киһи быһыытын тутуһуннарар. Саҥаны айыылар туһалаах уонна туһата суохтар, буортулаахтар диэн икки аҥы арахсалларыттан туһалаахтарын талан ылыыны туһанан, бу уларыйыылары олоххо киллэрэр. Ол иһин итэҕэл үрүҥ өттө, сайдар өттө таҥара итэҕэлэ буолар. Yтүө санааҕа үөрэнии итэҕэл үтүө, үрүҥ өттө, үрүҥ итэҕэл диэн ааттанар.
Таҥара үөрэҕэ диэн субу кэмҥэ тыыннаах сылдьар дьон өйдөрүн-санааларын үөрэҕэ ааттанар. Бу үөрэх биллэр уратытынан тыыннаах сылдьар киһи өйүн-санаатын бэйэтэ уларытан, тупсаран биэрэр кыахтааҕын туһаныыта буолар.
2. Yрүҥ айыы итэҕэлэ. Урукку кэмҥэ олорон ааспыт көлүөнэлэр үчүгэйгэ үөрэтэр туһалаах билиилэрин арааран ылан иҥэринии, кинилэр үөрэхтэрин олоххо тутуһуу, үрүҥ айыылартан билиини ылыныы үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар.
Итэҕэл диэн тугу эмэ итэҕэйии, ону үгэс оҥостунуу уонна олоххо туһаныы буолар. Итэҕэйэр буоллахха итэҕэл үөскүүр.
Үрүҥ айыылартан ылынар билиибитигэр омукпут тыла, былыр-былыргыттан иҥэриммит олохпут үгэстэрэ, сиэрдэрэ-туомнара холбуу киирсэ сылдьаллара туох барыта икки өрүттээҕин таба өйдөөн, сыаналаан, тэҥнээн саҥаны, урукку өттүгэр суоҕу ылынарбытыгар сэрэхтээх буоларбытын ирдиир.
Итэҕэл бу икки өрүттэрэ олох араас кэмнэригэр бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн толорсон биэрэллэр. Хас эмэ үйэлэр усталарыгар саха дьонун өйдөрүттэн-санааларыттан былыргы итэҕэллэрин туората, умуннара сатаабыттара. Билигин олору оннугар түһэрэр сыалтан саха итэҕэлин үрүҥ айыылартан кэлэр билиилэрэ ордук элбээбит курдуктар. Олоҥхоттон ылыллар билиилэр үчүгэй, аныгы сайдыылаах дьоҥҥо туһалаах өрүттэрин туспа арааран ылан дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдии аата үрүҥ айыылартан кэлэр билиилэри туһаныы диэн буолаллар. Былыргы остуоруйалартан, олоҥхолортон кэлэр өлөрүү, алдьатыы туһунан хара, куһаҕан билиилэр хара айыылар диэн ааттанан умнуллан, хаалан иһиэхтээхтэр, кэлэр көлүөнэлэри үөрэ-тиигэ туттуллубатахтарына эйэлээх буолууга тириэрдэллэр.
Бу быһаарыыны тутуһууга сахалар “Барбыт төннүбэт” диэн этиини туһаналлар уонна этэҥҥэ ааспыт куһаҕаны, ыараханы умнуу, хаалларан кэбиһии кэлэр көлүөнэлэр өйдөрө-санаалара эйэлэһиини үөскэтэрин туһаналлар.
Айыылар, иччилэр, былыргы өбүгэлэр өйдөрүттэн-санааларыттан үөскүүр итэҕэл билиҥҥи дьоҥҥо туһалаах өттө үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ааттанар, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ туттуллар, онтон туһата суох, куһаҕаны кэпсиир, үөрэтэр өттө хара айыы буолан умнуллууга аналланыахтаах. Куһаҕан быһыылар умнуллан, хаалан иһиилэрэ үчүгэй быһыылар элбииллэрин үөскэтэр.
Былыргылар, урукку олорон ааспыт көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын олус күүскэ тутуһуу олоххо саҥаны, сайдыыны, уларыйыылары киллэриини атахтыыр, сарбыйар, былыргылыы, хаалынньаҥ олоҕунан олорууга ыҥырар. Ол иһин итэҕэл аҥар, айыылартан тутулуктаах өттүн; хара, хараҥа, түҥкэтэх, сайдыыны ылыммат өттө диэн туспа араараллар.
Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн урукку олорон ааспыт көлүөнэлэр, өлбүттэр өйдөрүн-санааларын, аныгы олоххо туһалыыр үөрэхтэрин тутуһуу ааттанар. Бу билиилэр сүрүн уратыларынан субу кэмҥэ кыайан уларыйбаттара, тупсубаттара буолар. Өлбүт киһи айыы буолбут өйө-санаата аны уларыйбат турукка киирэн хаалара былыргы диэки тардыыны оҥоро сылдьар.
Yөрэх-билии, өй-санаа күүскэ сайдан иһэр. Хас көлүөнэлэр уларыйан истэхтэрин аайы киһи билиитэ-көрүүтэ кэҥээн, өйө-санаата эбии сайдан, бэрээдэгэ тупсан, аныгы демократия төрүттэрэ киирэн иһэллэр. Саҥа үөскүүр көлүөнэлэр эһэлэр, эбэлэр, аҕалар, ийэлэр билиилэринээҕэр саҥаны, урукку олоххо суоҕу элбэҕи билэллэр, олохторугар туһаналлар.
Холобурга, ааспыт, 70-с сыллардаахха олорон ааспыт көлүөнэ дьон компьютер диэн тугун букатын да билбэттэр этэ. Ол иһин былыргы кэмҥэ өлбүт дьон, бары айыылар өйдөрүттэн-санааларыттан билиҥҥи олоххо туһалаах, үчүгэй өттүн талан ылан, үрүҥ айыыга кубулутан эрэ баран туһаннахха табыллар. Былыргылар элбэх билиилэриттэн аныгы олоххо туһалааҕын, үчүгэйин талан ылыы үрүҥ диэн үчүгэйин биллэрэр тылы эбэн биэриинэн туттуллар.
Итэҕэл бу икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын сүтэр-бэккэ, тутуһа сырыттахтарына омук өйө-санаата толорутук, олох бары кэмнэригэр туруктаахтык сайдар. Өй-санаа икки өттүттэн тутулук-таахтык сайдыыта туруктаах өйү-санааны үөскэтэрин итэҕэли үөрэтээччилэр билэллэрэ уонна кытаанахтык тутуһаллара эрэйиллэр. Итэҕэл үөрэҕэр хайа да өттүгэр аһара барыы, халыйыы диэн суох буолара, бу икки өрүттэр икки ардыларынан, ортотун диэки өттүн тутуһа сылдьыы табыллар.
Итэҕэл саҥа, таҥара диэн өттө аһара баһыйдаҕына саҥа итэҕэл үөскүүрүн тэҥэ, атын буккуллубут тыллаах саҥа омук үөскээн тахсар кыаҕа улаатар. Олоххо сайдыы, уларыйыы киирэн иһэриттэн дьон сайдыылаах, үөрэхтээх өттүлэрэ итэҕэл таҥара диэн ааттаах, сайдан иһэр өйү-санааны үөрэтэр өрүтүн ордук диэн сыаналыыллар, олох-торугар элбэхтик туһаналлар уонна оҕолорун үөрэтэллэр. (1,28).
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар сэбиэскэй былаас тобохторо, атеистар диэки халыйаннар өй-санаа бу икки өрүтүн кыайан таба араарбаттар. “Аньыы” диэн сахаларга суох тылы булан куһаҕаны бэлиэтээн айыы диэн тыл икки өрүттээҕин суох оҥоро сатыыллара сахалар өй-санаа үөрэхтэригэр сөп түбэспэт. Ону тэҥэ, “айыы үөрэҕэ” диэн сымыйа, албын сектаны була сатаан айан оҥорон саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар. Мин бары үлэлэрбинэн ол албыннара ханна баарын чуолкайдык арыйан дьон билиитигэр таһаарабын.
Киһи оҥорор саҥаны айыыта хаһан баҕарар үчүгэйэ, үрүҥэ эбэтэр куһаҕана, харата быһаарыллан, чуолкайданан баран итэҕэл үөрэҕэр туттуллара табыллар. Ол иһин айыы диэн тыл үрүҥ эбэтэр хара диэн эбиискэ быһаарыылаах туттуллара эрэйиллэр.
Айыыны үрүҥ эбэтэр хара диэн тус-туспа араарыы, бу саҥаны айыы кэлэр көлүөнэлэргэ туттулларын эбэтэр хааларын, быраҕылларын быһаарар тутаах суолталаах.
Итэҕэл үөрэҕэ икки өрүтүн тутуһан хайаларын да диэки аһара баран, халыйан хаалбакка сайдан истэҕинэ омук дьонун өйдөрө-санаалара туруктаахтык сайдарыттан уларыйан хаалбакка уһун үйэни ситиһэр кыахтаналлар. (2,42).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. – 112 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.