Итэҕэл икки өрүтүн туһаныы
Бары таҥара үөрэхтэрэ үөскээбит төрүттэрин сахалар билэллэр. Үчүгэй санаалардаах буолуу киһи үчүгэй быһыылары оҥороругар тириэрдэрин сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһан “Үчүгэй санаалардаах буолуҥ” диэн этэр уонна алгыһы туһанарга үөрэтэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа тутаах тутулуга туохха барытыгар дьайыыта тиийэр. Киһи оҥорор быһыыта барыта үчүгэй буолбакка хааллаҕына, сөбүгэр эбэтэр куһаҕан диэҥҥэ кубулуйан иһэр. Үчүгэй аҥар өрүтэ куһаҕан диэн ааттанара хаһан да уларыйбат. Туох барыта үчүгэй кыайан буолбатаҕына, куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалара киһи оҥорор быһыытыттан тахсан кэлэ турар.
Аҥардастыы үчүгэй диэн олоххо суох. Киһи эмиэ үчүгэй буола сатыыра төһө да элбэҕин иһин кыаллыбата биллэн тахсан иһэр. Өй-санаа уларыйара түргэнинэн бүгүн үчүгэй диэн ааттаммыт сарсын куһаҕан буолан хаалыан сөбө уустуктары үөскэтэр.
Куһаҕан баарыттан үчүгэй диэн баара биллэн тахсар. “Үчүгэй уонна куһаҕан сиэттиспитинэн сылдьаллар” диэн өс хоһооно ону биллэрэр. Үчүгэй төһө эмэ элбэҕин иһин, куһаҕан син-биир суох буолбат, аҕыйыан эрэ сөп. Үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарарга аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын аан бастаан билии улаханнык туһалыыр уонна таба туһанары түргэтэтэр.
“Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн этии кэмэ кэллэҕинэ үчүгэй диэн ааттана сылдьыбыт куһаҕаҥҥа уларыйара тиийэн кэлэрин биллэрэр. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар “үчүгэй” этилэр бары салайааччылар, суруйааччылар, үөрэхтээхтэр быстар дьадаҥы төрүттэринэн арбаналлара, онтон баайдар куһаҕаннар этилэр. Билигин ырыынак кэмигэр олох сайдан, аны баайдар үчү-гэйдэр диэн буолан өй-санаа үөрэҕэр тосту уларыйыы киирэн сылдьарын тыл үөрэхтээхтэрэ биллэхтэринэ табыллар.
Дьадаҥылар салайааччы буоланнар аһара арбананнар уонна дьахталлар көҥүллэринэн эргэ барыылара олохтонон Россия дьоно барылара дьадаҥылар сайдыыта суох буор куттарынан сутулланнар билигин үлэлиэхтэрин баҕалаахтар быста аҕыйаан сылдьаллар.
Киһи сирэр, талар санаата хаһан баҕарар элбээн хаалар уратылаах. Субу үчүгэй диэн ааттаммыт туга эмэ табыллыбатар, сатамматар эрэ куһаҕан диэҥҥэ кубулуйа охсор уратылааҕа хаһан да суох буолбат. Олоххо маннык уларыйыы киһи тугу барытын бэйэтин мээрэйинэн мээрэйдиириттэн үөскээн тахсан иһэрэ быһаарыллар.
Биир эмэ киһи үчүгэй диэбитин, атыттар сирэн, куһаҕан диэн ааттаан кэбиһиэхтэрин сөп. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билэрин төрөппүттэр “Үрүҥү уонна хараны араарыы” диэн үөрэҕи тутуһан ситиһэллэр. Бу үөрэҕи ситиһиигэ оҕо аан маҥнай аҕыйах ахсааннаах дьон оҥорор куһаҕан быһыыларын арааран билэрэ судургута туһалыыр. Киһи үчүгэйи оҥорбута олус элбэх, кыайан ааҕан ситиллибэт, онтон куһаҕаны оҥороро букатын аҕыйах. Оҕо аан бастаан дьон оҥорор аҕыйах ахсааннаах куһаҕан быһыыларын арааран биллэҕинэ, олору оҥорбот кыаҕа улаатарыттан үөрэтии табыллара уонна тиийимтиэтэ, түргэтиирэ ситиһиллэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Тоҕус айыыны оҥорума” диэн этэн оҕону үөрэтиигэ туһана сылдьар.
Элбэхтэр тугу эрэ үчүгэй диэн быһааран баран ону ылыннахтарына, бу быһыы үчүгэй диэн ааттаныан уонна тарҕаныан сөп. Биир эмэ киһи сөбүлээбэккэ сирэринэн куһаҕан диэн этэрэ син-биир суох буолан хаалбат. Аҕыйах ахсааннаахтар элбэхтэргэ бас бэринэллэрэ, дьон олоҕо элбэхтэр быһаарыыларынан салаллан барыыта, кэмэ кэллэҕинэ уларыйыылары киллэрэн иһиитэ демократия үөрэҕин үөскэппитэ билигин сайдыыны ситиһэриттэн тарҕанна.
Аҕыйахтар салайар былааһы ылан баран элбэхтэри баһылаан салайыылара тоталитарнай былаас эбэтэр диктатура диэн ааттанар. Аҕыйах ахсааннаахтар тугунан эмэ албыннаан, элбэхтик сымыйалаан, манньалаан элбэхтэргэ үчүгэй курдук көстө сатааһыны ситиһэллэрин, бэлэми туһана үөрэнэн хаалбыттар билэр эрээрилэр, бэйэлэригэр туһаны аҕаларын иһин, уларыта сатаабаттарыттан, бу курдук салайыныылаах былаастар суох буолан хаалбаттар.
Былыргы кэмҥэ аҕыйахтар баһылаан салайыылара полиция, армия күүһүнэн ситиһиллэр кэмнэрэ дойдуларга барыларыгар бааллара. Европа уонна АХШ сайдыылаах дойдулара демократия үөрэҕин олоххо киллэрбиттэрэ хас да үйэ буолла уонна дьоҥҥо туһаны аҕалара элбэҕэ экономиканы сайыннарыыларынан дакаастанна.
Дойдулары салайыы эмиэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэр:
А. Тоталитарнай салайыы. Омуктар сайдар, күүһүрэр кэмнэригэр биир киһи салайар былааһын ордорон, тоталитарнай салайыыга кии-рэн хаалаллар. Омук мөлтүүр, атыттар ыгар, туората сатыыр кэмнэрэ кэллэҕинэ бэйэтин көмүскэнэр, харыстанар санаата улаат-таҕына маннык салайыныыга төннөн хаалыан сөп.
Б. Демократия үөрэҕэ. Бу үөрэх дьон бары тэҥнэрин билинэринэн бары бүттүүн куоластааһыны туһанан дойдуну салайыыга салайаач-чылар уларыйан биэриилэрин олохтоон сайдыыны ситиһиини түргэтэтэр. Элбэхтэр быһаарыыны ылыналларын демократия үөрэҕэ олоххо туһаныыга быыбардары туһанан киллэрэр.
Дойдулары салайыы бу уратыларын биллэххэ омук сайдыы ханнык таһымыгар сылдьара быһаарыллар кыахтанар. Омук сайдыыны ситиһэр кыаҕа мөлтөөһүн кэмигэр биллэ кыччыыр, ол иһин күүһүрдэ сатааһын үөскээһинэ тоталитарнай салайыыга тириэрдэн кэбиһэр. Билигин Россияҕа полицияҕа эбии национальнай гвардияны тэрийэн салайааччылар былаастарын улаханнык күүһүрдэн, диктатура диэки улахан халыйыыны оҥордулар. 2020 сыллаахха конституцияҕа диктатура диэки хайысхалаах уларыйыылары киллэрэллэригэр коронавирус ыарыытын хааччахтарын табан туһаннылар.
Итэҕэли үөрэтээччилэр киһи оҥорор быһыыларын уратыларын арыйар айыы диэн тыл бары өйдөбүллэрин билэллэрэ ирдэнэр. Айыы диэн тыл бары өйдөбүллэрин, ол иһигэр биир эрэ үчүгэйдээҕин, онтон атыттара бары куһаҕаҥҥа тириэрдэллэрин арааран билбэт дьон өй-санаа үөрэҕин, таҥараны, итэҕэли үөрэппитэ буолаллара дьону албыннааһыҥҥа кубулуйар уонна буккуллууну, куһаҕаны, өй-санаа үөрэҕин итэҕэйбэт кэмнэрин эрэ аҕалар.
Айылҕаҕа туох барыта икки өттүлэриттэн тутулуктарын икки ардыгар сайдыыны ситиһэллэр. Кэмэ кэллэҕинэ, бу икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан биэрэр кэмнэрэ тиийэн кэлэрин сахалар арааран билэн “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар.
Сырдык күн кэнниттэн хараҥа түүн тиийэн кэлэр, самаан сайын бүттэҕинэ кырыалаах, тымныы кыһын саҕаланан барар. Бу хатыланан кэлэ турар тутулугу сахалар быһааран “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэппиттэр уонна олохторугар туһана сылдьаллар.
Итэҕэл икки өрүтэ диэн быһаарыы айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэр. Бу икки өрүттэр тус-туспа сыаллаахтар, ол иһин хайысхалара тус-туспалар, омугу сайыннарыахтарын эбэтэр хаатыйалаан, түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалларан кэбиһиэхтэрин сөп уонна кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэн омугу сэргэхситиини, өйдөрүн-санааларын тупсарыыны, уларытыыны киллэрэн сайдыыны ситиһии-ни оҥороллор. Ону тэҥэ, бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын арааран хайа эрэ аҥар өттүн диэки халыйан бардахтарына, омук салгыы олоҕор улахан уларыйыылары, хамсааһыннары киллэриэхтэрин сөп.
Итэҕэл үөрэҕин икки өрүттэрэ манныктар:
1. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. Олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит буолан атын таҥара үөрэхтэриттэн уратылардаах. Ол уратылар киһи аһара барар өйүн-санаатын сиэр диэн хааччаҕы туһанан хааччахтаан оҥорор быһыытыгар киһи быһыытын тутуһарын үөскэтэригэр уонна оҕо ийэ кутун аан бастаан иитэригэр иҥэн сылдьаллар.
Итэҕэл бу өрүтэ сайдыыны ситиһии диэки хайысхалаах, оҕо өйө-санаата сайдыытын, үгэстэрэ саҥалыы үөскээһинин, киһилии быһыылары оҥорорун саҕалыыр, үөскэтэр аналлаах. Киһи аһара барар өйүн-санаатын сиэри уонна киһи быһыытын тутуһуннаран хааччахтаан киһилии быһыылаах буоларыгар тириэрдэр.
Саҥаны билиини, саҥаны айыыны олоххо таба туһаныыны үөскэтэринэн таҥара үөрэҕэ аһара баран хааллаҕына омугу бэйэтин уларытан, атын, сайдыылаах омукка кубулутан кэбиһиэн сөп. Атын омуктан сайдыы киириитэ аһара баран хааллаҕына омук саҥарар тылын уларытан, атын омукка уларыйан хаалыыта тиийэн кэлиэн сөбүттэн аны сэрэниини, харыстаныыны үөскэтэн үрүҥ айыы буолуу итэҕэлин туһана сырыттахха табыллар.
2. Үрүҥ айыы буолуу итэҕэлэ. Былыргылар, биһиги иннибитинэ олорон ааспыт көлүөнэлэр, ол аата өлбүт дьон өйдөрө-санаалара, билиилэрэ айыы буолан сылдьалларын тутуһуу үрүҥ айыы буолуу итэҕэлин үөскэтэр. Бу сайдыыны, уларыйыыны киллэрэри утарсар, былыргыны, ааспыты аһара баран харыстыы сатыыр итэҕэл иккис өрүтэ буолар. Бу итэҕэл омук төрүт тылларын уонна үгэстэрин букатын уларыппакка, ордук күүскэ харыстыыры туһанарынан омук уларыйан хаалыытын тохтотууга аналланар.
Ыал буолуу үгэстэрин үрүҥ айыы итэҕэлин тутуһааччылар ордук кыһанан олоххо киирэрин ситиһиэхтэрэ этэ. Бу үгэстэри кытаанахтык тутуһуу эрэ омук өйө-санаата, буор кута сайдыытын, үлэни кыа-йыытын үөскэтэр кыахтаахтарын итэҕэйэн туһаныы эрэйиллэр.
Итэҕэл икки өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан, аһара баран хаалбакка хардарыта өрө тардынан биир тылы булунан, тэҥнэһиини үөскэтэн сайдыыны ситиһэн истэхтэринэ, омук уларыйан хаалбакка олоҕун салҕаан иһэрэ табыллар кыахтанар. (1,24).
Олох салгыы баран истэҕинэ “Туох барыта икки өрүттээх” буолуута уурайан, хаалан үһүс өрүт үөскээн тахсар кэмэ кэлэр. Маннык кэм кэлэрин сахалар арааран билэн “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини оҥорон туһана сылдьаллар. Бу икки этиилэр, олоххо туттуллар тутаах быһаарыылар, икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ хардары-таары солбуйсан биэрэллэрин уонна сайдыыны киллэрэргэ аналлаах үһүс өрүт үөскээн тахсарын быһааран дьоҥҥо тириэрдэллэр.
Икки өрүтү тэҥнээн биэрэн сөп түбэһии үһүс өрүтүн үөскэтэн туһаныы “Туох барыта ортотунан буолуохтаах” диэн этиигэ сөп түбэһэр уонна сахалар өй-санаа үөрэхтэригэр Орто дойдуну үөскэтэн сылдьар. Сайдыыны ситиһии, таҥара үөрэҕэ уонна былыргыны тутуһуу диэн ааттанар үрүҥ айыы итэҕэлэ бэйэ-бэйэлэрин тус-туспа хайысхалаах көрдөбүллэрин кыччатан, икки ардыларынан, ортотунан түбэһэр быһаарыыны ылынан баран, ону тутуһа сырыттахтарына омук уларыйан хаалбакка, бэйэтэ сайдыыны ситиһэрин тэҥэ, уһун үйэлээх буолара кыаллыан сөп.
Билигин сахаларга үрүҥ айыы итэҕэллэрэ аһара элбээннэр былыргыга төннө сатааһын таһынан баран эрэр. Элбэх сыыһалардаах була сатаан оҥоруллубут, сахалары албынныыр “айыы үөрэҕин” тутуһар икки итэҕэл үөскээн дьарыктана сылдьаллар. Ону таһынан өссө атыннары, уратылары оҥоро сатааччылар бааллар.
Сахаларга таҥара итэҕэлэ былыр-былыргыттан баар, Үрүҥ Аар тойон таҥараны бары билэллэр. Билигин бу үөрэх сайдан иһэр, дьоҥҥо тарҕанар таһымҥа таҕыста, онтон итэҕэл айыы өттүн тутуһар өрүттэр холбоһон уонна сыыһаларын, халыйыыларын көннөрөн, албыннарын хаалларан баран үрүҥ айыы итэҕэлигэр киирдэхтэринэ өй-санаа үөрэҕэ сахаларга оннун булар кыахтанар.
Былыргы хаалыылаах, олоҥхо кэминээҕи олохтон аныгы үйэ олоҕор туттуллар, туһаны аҕалар үчүгэй быһыылар отой аҕыйахтар. Үрүҥ айыы итэҕэлэ аһара баран хаалыыта омук түргэнник киирэн иһэр сайдыыттан хаалан хаалыытын үөскэтиэн сөп.
Итэҕэл үөрэҕин икки өрүтүн табан туһамматтан уонна салайар былаастара суоҕуттан сахалыы таҥара итэҕэлэ хаалан, умнуллан сылдьар. Буддийскай, христианскай, мусульманскай уонна нууччалар православнай таҥара үөрэхтэрэ олус былыргы кэмнэргэ сахалар үөскэппит таҥараларын үөрэҕиттэн сайдан, тупсан тахсан бараннар атын омуктар бас билиилэригэр киирэн сылдьаллар. Бу таҥара үөрэхтэрэ сахалар таҥараларын үөрэҕэр ханнык эрэ саҥаны айыыны, уратыны олоххо киллэрэн баһыйан, үтүрүйэн туоратан баран, баайдар, салайааччылар илиилэригэр киирэннэр, кылабачыгастара, киэргэллэрэ эбиллэн улаханнык сананаллара аһара баран сылдьар.
Төһө да туоратыллыбыт, хаалбыт курдук буоллар киһини санаата салайарын уонна оҕо өйө-санаата сайдыытын, саҥаны билэн эбиллэн иһиитин, ийэ кута үөскээһинин быһаарар сахалыы таҥара үөрэҕэ Кут-сүр үөрэҕин туһанан киһи өйө-санаата сайдыытын таба салайарынан билигин ордук туһалаах буолара быһаарылынна. Ийэ кута үчүгэй үгэстэринэн иитиллибит оҕо улааттаҕына олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын сахалыы таҥара үөрэҕэ туһанар.
Саҥаны билэн иһииттэн, саҥаны айыыттан омук сайдыыта саҕаланарын сахалыы таҥара итэҕэлэ тутуһар. “Кэс тыл” диэн этиини саҥаны айыыны оҥорууга туһана сылдьарга ыҥырар.
Кэс диэн уруккуну уларыт, саҥаны киллэр диэн өйдөбүллээх тыл. Кырдьаҕас, олоххо улахан уопуттаах киһи “Кэс тылы” этэрин истэн оҥоруллар саҥаны айыы таба буолан тахсара элбэҕин, олоххо туһаны аҕаларын сахалар билэн, эдэрдэргэ анаан бу этиини үөскэппиттэр уонна олохторугар туһана сылдьаллар.
Кэскил диэн кэһиини киллэр диэн өйдөбүллээх тыл олоххо саҥаны айыыны оҥорон туһаныыны биллэрэр. Саҥаны айыыны оҥорон олоххо киллэрии аһара барыыны үөскэппэккэ кыра-кыралаан кэһиини киллэрэн истэҕинэ олох табыллара ситиһиллэр.
Эдэр кыыс оҕо эргэ тахсарыгар төрөппүттэрэ этэр кэс тылларын тутуһара хайаан да ирдэнэр. Кыыс оҕо олоххо уопута суоҕуттан араас элбэх уу-хаар тыллаах албынньыттарга, сүрэҕэ суохтарга, дьадаҥыларга киирэн биэрэрэ элбэҕиттэн төрөппүттэрэ харыстаатахтарына, сааһа ситтэр эрэ бэйэтигэр сөптөөх, сайдыылаах буор куттаах эр киһини булан эргэ биэрдэхтэринэ табылларын киһиэхэ буор кута сайдара чуолкайдык быһаарар. Көрсүө, сэмэй майгылаах, аҕыйах саҥалаах, үлэһит, сайдыылаах буор куттаах күтүөтү таба талан ылыыга олоххо элбэх уопуттаах төрөппүттэр этэллэрин истии уонна толоруу туһата элбиирэ оҕолор төрөөн улааттахтарына син-биир биллэн тахсар.
Кут-сүр үөрэҕин тутуһан оҕо өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн сайыннардахха туруктаах өйдөөх-санаалаах, кырдьаҕастар этиилэрин истэн, толорор киһи улаатан тахсан, киһи буолууну ситиһэн араас эбиискэ үөрэххэ кыһаммакка эрэ олоҕун олорор кыахтанар.
Атын таҥара үөрэхтэрэ улахан дьону үөрэтэ сатыыллар, улахан дьон мустар таҥараларын дьиэтин элбэхтик тутаннар дьону бас бэриннэрэ сатааннар диктатуралары үөскэтэн туһаналлар.
Нууччалар православнай таҥараларын үөрэҕэ аҥардастыы салайааччылар бас билиилэригэр киирэн хаалан үлэһит дьону баайдарга быһаччы бас бэринэргэ ыҥырара элбэҕиттэн сэбиэскэй былаас кэмигэр улаханнык туоратылла сылдьыбыта. Ону тэҥэ, “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуспаккалар, ол аата сайдыыны киллэрэр өрүтүн, таҥара үөрэҕин хааллараннар, умнаннар былыргылар билиилэрин тутуһууга аҥардастыы халыйан хаалбыттар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун православнай таҥара дьиэтэ умнубутун, бырахпытын бэлиэтинэн киһи оҥорор быһыытын икки аҥы араарбыттара; үчүгэйи “хорошо”, онтон куһаҕаны, “плохо”, “грех” диэн этэллэрэ, киһи оҥорор быһыыта оҥорбутун кэнниттэн биирдэ икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан икки аҥы арахсан тахсарын билбэттэриттэн буолар. Бэйэлэрин “үчүгэй” курдук сананаллара олус улааппыт салайааччылар бас билиилэригэр киирэннэр үчүгэйи аһара ыытан сылдьаллар.
Христианскай таҥара үөрэҕэ Ырайы олохтоон кыра, кыаммат дьон ыра санааларыгар ыллара сылдьалларын уонна өллөхпүтүнэ “үчүгэй”, Ырай дойдутугар тиийэн сынньаныахпыт диэн сымыйа баҕа санааҕа киирэллэрин үөскэтэн өйдөрүн-санааларын халытар. Дьадаҥы киһи ыарахан олоҕун тулуйдаҕына, уларыта сатаабатаҕына, өлөн баран Ырайга тиийэн дьэ сынньаныаҕа диэн быһаччы албынныыллар.
Мусульманскай таҥара үөрэҕэ аһара баран диктатура диэки халыйан, итэҕэйэр дьону хам баттаан, бэйэтигэр бас бэриннэрэр үлэни киэҥник ыытар. Аһара баран хаптайа-хаптайа үҥүү киһи бэйэтэ быһаарынар өйө-санаата суох буолуутун, быһаччы бас бэриммитин биллэрэр көстүү буолар. Бу таҥара үөрэҕэ эмиэ салайааччылар бас билиилэригэр киирбитин аһара баран дойдулары салайыыны был-дьаһа сатыыра элбээн иһэрэ биллэрэр.
Таҥара дьиэтин тэрийии өй-санаа үөрэҕэ салайааччылар илиилэрин иһигэр, бас билиилэригэр киириитин үөскэтэр. Арай “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа сылдьыы эрэ диктатура диэки халыйыыны үөскэппэккэ туһалыыр. Саха сиригэр элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕэ” аҥардастыы баһылыы сатыыра тыл үөрэхтээхтэрэ сэбиэскэй былаас диктатуратын уһата сатааһыннара буолар уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһар саха дьонун албыннааһын аһара барбытын дакаастыыр.
Билигин Аан дойду үрдүнэн мөлтөөн иһэр православнай таҥара дьиэтэ уонна сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэр мусульманнар хайа- лара баһылыырын былдьаһыыларынан саҥа 2020 сыл саҕаламмыта. Бу саҕаланан эрэр сэриинэн быһаарсыыга христианскай таҥара дьиэтэ кыттыспатын бэлиэтинэн АХШ уонна НАТО сэриилэрэ Афганистантан тахсан биэриилэрэ буолар.
Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн икки өрүтүн үөскэтэллэр. Бу икки өрүттэр эмиэ хардары-таары аһара барыылары оҥоро сатыыллара киһи сайдыытын үөскэтиигэ аналланар эрээри, кэмэ кэллэҕинэ тэҥнэһиини тутуһаллара син-биир эрэйиллэр.
Өй-санаа аһара барар санаата хаһан баҕарар элбэҕиттэн аналлаах хааччахтаах буолара табылларын, сатанарын сахалар былыр үйэҕэ быһааран олохторугар туһана сылдьаллар. Таҥара үөрэҕэ сиэри уонна “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн аналлаах хааччахтары оҥорон оҕо, киһи өйө-санаата аһара барарын хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэриини оҥорор. Сэбиэскэй былаас Россияҕа атеизм үөрэҕин тарҕаппытыттан аһара барар санаалаахтар элбээннэр таҥара үөрэҕин сөбүлээбэттэр билигин да үгүстэр.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Көҥүллэринэн барар” дьону сиэри уонна киһи быһыытын тутуһалларыгар ыҥырар. Сиэр диэн киһи өйө-санаата аһара барарын хааччахтыыр аналлаах, онтон киһи быһыыта диэн хааччах оҥорор быһыылары хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр. Аһара барар, сиэри тутуспат, атеист дьон элбээбиттэрэ таҥара үөрэҕин утарса сатыыллар.
Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар “айыы үчүгэй” диэн этиини тутуһаллара сиэри таһынан барыыны үөскэтэн аһара ыытан кэбиһэр. Айыыны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруу сиэри таһынан барарын билбэтэҕэ буола сылдьаннар, былыргыттан сиэри тутуһар сахалары барыларын албынныыллар. Таҥара үөрэҕин олоххо киллэрэн тыл үөрэхтээхтэрин албыннарыттан саха дьоно босхолоноллоро ирдэнэр кэмэ кэллэ.
Итэҕэл үөрэҕин икки өрүттэрин тэҥнээн сайыннарыы сайдан иһэр сахалартан эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.