Икки өрүттэр утарыта туруулара
Айылҕаҕа туохха барытыгар икки өрүт үөскээн тахсан иһэр. Бу икки өрүттэр дьоҥҥо дьайыылара эмиэ икки өрүттэнэр уонна хайалара эрэ аһара баран хаалбаттарын туһугар өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьон кыһаннахтарына, тэҥнэһиини олохтуу сырыттахтарына эрэ табыллар.
Дьон икки ардыларыгар үөскээн тахсар икки өрүттэр сөбүлэспэт, биир тылга киирбэт буолуулара аһара барыыта сахалар өй-санаа үөрэхтэригэр “Үрүҥү хара диир” диэн өс хоһоонунан бэриллэр. Биир өрүт тугу этэрин атын өрүтэ букатын истибэт, толорбот буолуута уонна атыны, утарыны булан этиитэ ааттанар.
Дьон өйө-санаата утарыта туруулара үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран олоххо хайдах туһаналларыттан үөскээн, улаатан тахсар өйдөбүл буолар. Бу икки аҥы арахсыы улаатан эрэрин эрдэттэн билэн сөбүлэһиини, эйэлэһиини олохтооһун эрэйиллэр. Биир өрүт эппитин атын өрүтэ тосту утаран, төттөрүтүн этэрин тохтотуу, көрдөбүлү аҕыйатан биэрии табылыннаҕына эрэ утарыта турууну кыччатар кыах баар буолуон сөп.
Икки өрүттэр утарыта турууларын, тус-туспа көрдөбүллэнэн хаалыыларын сорох, уһуннук олоруохтарын баҕара саныыр салайааччылар таба салайан, өссө улаатыннаран кэбиһиэхтэрин, бэйэлэрин тустарыгар туһаныахтарын сөп. Салайар былааһы бука бары быыбардаан талан ылар кэмнэригэр, бу утарыта турууну күүркэтэн биэрии уһуннук олоро сатыыр салайааччыга улаханнык туһалыыр кыахтанар.
Кырдьан, мөлтөөн иһэр омук дьонун күүһүрдэр санааттан дьоҥҥо үөскээн кэлэр “Улуутумсуйуу” өйүн-санаатын туһанан бары бүттүүн быыбарга кыайыыны А.Гитлер ааспыт, 20-с үйэҕэ таба туһанан салайар былааһы ылбыта уонна атыттары туоратыыга туһаммыта.
Немецтэргэ “Улуутумсуйуу” санаатын аһара ыытыы былааһы ылбыттарын кэнниттэн өссө улаатан, барыларын кэриэтэ хабан бүтүн Аан дойдуну баһылыы сатааһыҥҥа кубулуйан улахан сэриигэ, алдьатыыны оҥорууга тириэрдибитэ.
21-с үйэҕэ быста мөлтөөбүт, ахсааннара аҕыйаан иһэр Россия дьонун санааларын күүһүрдэ сатааһыны уһуннук олоро сатыыр салайааччылар туһана сатыыллара ааспыт үйэтээҕи куһаҕан быһыы хатыланарын үөскэтиэн сөп.
Мөлтөөһүн кэмигэр киирэн сылдьар омук улуутумсуйар санаатын сэриигэ кыаттарыы эрэ оннугар түһэрэрин остуоруйа үөрэҕэ дакаастыыр. 18-с үйэҕэ шведтэр, 19-с үйэҕэ французтар, 20-с үйэҕэ немецтэр улуутумсуйар санаалара аһара баран Аан дойдуну баһылыы сатаабыттарын улахан сэриилэргэ кыаттарыылара эрэ атыттары кытта эйэлээх буолууларын үөскэппитэ.
Манна кыаттарыы дьайыыта салайар былааһы уларытара, тупсарара эрэ туһалыыр. Кыаттарыыттан сылтаан салайар былаас уларыйбатаҕына араас националистар өссө түмсэннэр, саҥа сэриини саҕалыыр кыахтанан хаалыахтарын сөп. 20-с үйэҕэ ньиэмэстэр 1918 сыллаахха сэриигэ кыаттаран баран саҥалыы күүһүрэн 1933 сыллаахха салайар былааһы ылан улахан сэриини өссө саҕалаабыттара.
Кыра да кыайыылартан улуутумсуйуу санаата аһара барара үөскээн тахсыан сөп. Сахалар “Кыайыыттан төбө эргийэр” диэн өс хоһоонноро улахан салайааччыга кыайыыны ситиһии аһара барар өйүн-санаатын улаатыннаран кэбиһэрэ сэриини саҕалыырыгар тириэрдиэн сөбүн быһаарар.
Киһи саамай кэбирэх сирэ өйө-санаата буолар. Өй тиийбэтэ эбэтэр аһара барара улахан кутталлары үөскэтэрин таһынан көтөн хааллаҕына киһини букатын сүөһү таһымыгар түһэриэн сөп.
Өй көтүүгэ тиийэрэ элбэх тутулуктардаах:
1. Араас доргуйуулартан өй көтүөн сөп.
2. Аһара ыгыллыыттан, улаханнык соһуйууттан, киһиргээһинтэн өй эмиэ көтөрө биллэр.
3. Арыгыны аһара иһииттэн, араас эмтэри, наркотиктары туһаныыттан өй көтөн хаалар.
Политика диэн икки өрүттэр сыһыаннарын эйэлээхтик быһаара сатааһын ааттанар. Утарыта туруу аһара баран “Үрүҥү хара диир” диэн өс хоһоонугар сөп түбэстэҕинэ эйэлээхтик быһаарыллыбат кыахтанан хаалыыта сэриигэ тириэрдэр кыахтанарын политиктар, дипломаттар тохтотуохтарын сөп.
Уһуннук олорбут сир дьоҥҥо төрөөбүт дойдуга кубулуйара онно олорор омуктарга бу сирдэрин харыстыыр, көмүскүүр санааларын аһара улаатыннарар. Бииргэ олорор дьоҥҥо төрөөбүт сир үллэһиллибэт буолуутун үөскэтии эйэни уһатар кыахтанар.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдыбытынан икки өрүттэри дириҥник үөрэтэн билэн, туохтан сылтанан утарыта туруу үөскээбитин таба быһааран, ону туоратар кыахтаныахтарын сөп.
Дьон икки ардыларыгар үөскээн тахсар икки өрүттэр аһара баран “Үрүҥү хара диир” диэн этиигэ тиийэн хааллахтарына утарыта туруу билигин даҕаны сэриигэ тиийэн хаалыан сөп. (1,92).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.