Икки өрүттэр сайдан иһиилэрэ
Өй-санаа үөрэҕэ олох үөрэҕинэн сымыйата, албына ыраастанан, хаалан кырдьыга, туһалааҕа сыыйа-баайа дакаастанан дьон үгүстэрэ билиннэхтэринэ эрэ олоххо киирэр. Быстар дьадаҥылар, үлэлииргэ баҕа санаата суохтар дойдуну салайар былааһы былдьаан ылбыттарын куһаҕана 74 сыллар кэннилэриттэн биллэн тахсан сэбиэскэй былаас эйэлээхтик эстибитэ уонна олоххо сөп түбэһэр атын, ырыынак үөрэҕин туһанар былааһынан солбуллубута.
Киһи саҥаны айыыта аан маҥнай санааттан, ыра санааланыыттан саҕаланар. Санаа атын дойдуга сылдьарынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана, ол аата туһалааҕа эбэтэр туһата суоҕа биллибэт уратылаах. Киһи араас; үчүгэй да, куһаҕан да санаалары саныы сылдьара кыайан бобуллубат, хааччахтаммат.
Ыра санааны киһи бэйэтин күүһүнэн, кыаҕынан кыайан оҥорон олоххо киллэрбэт. Араас ыра санааларын кыаҕа тиийэн оҥорбокко хаалларан, умнан иһэр эбэтэр аптаах остуоруйаларга кубулутан саатыырга, аралдьыйарга туһанар. Ыра санаа диэн албын санаа буолара быһаарыллар.
Киһи албын, ыра санааттан босхолонноҕуна эрэ туох эмэ олоххо туһалааҕы оҥорон таһаарар кыахтанар уонна олох уопутун биллэҕинэ эрэ тугу эмэ оҥорбута табыллара ситиһиллэр. Олох уопутун туһаныы диэн киһи бэйэтэ тугу санаабытын оҥорор кыахтанан олоххо киллэрдэҕинэ эрэ үөскээн тахсар быһыы буолар.
Ыра санаа иккис өрүтэ диэн баҕа санаа буолар. Баҕа санаа диэн киһи бэйэтин күүһүнэн, кыаҕынан оҥорон, тутан олоххо киллэрэр санаата ааттанар уонна эмиэ икки өрүттэнэр. Киһи кыыллыы баҕа санаатын хаалларан киһилии санааланнаҕына эрэ оҥорор быһыыта киһилии быһыыны үөскэтэн киһи быһыытын тутуһар кыахтанар.
Киһи өйө-санаата аан маҥнай сайдыытыгар айылҕаҕа үөскүүр икки өрүттэр хардары-таары солбуйсан биэрэр дьайыылара хамсааһыны, уларыйыыны үөскэтэллэрэ туһалаабыт. Өй-санаа куруук икки өрүтү тутуһан сайдан иһэллэрин быһаарыылара былыргы кэмнэртэн саха тылыгар киирэн иҥэн сылдьаллар:
1. Үрүҥ уонна хара.
Олус былыргы кэмнэргэ дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран билиилэрэ өйдөрүгэр-санааларыгар айылҕаттан тутулуктаах уларыйыылары киллэрэн сырдыгы бэлиэтиир үрүҥ дьүһүн үчүгэй, онтон хараҥаны биллэрэр хара дьүһүн куһаҕан өйдөбүллэммиттэр.
Айылҕаҕа саамай кылгас кэмнээх икки өрүттээх буолуу күнүс уонна түүн солбуйсан биэрэн иһэллэриттэн үөскээн тахсан дьоҥҥо биллэр. Айылҕа бу уларыйан биэрэн иһэр тутулуга киһиэхэ үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥорон, бу икки өрүттэри тус-туспа арааран өйдүүрүн үөскэтэн олоххо киллэрбит.
Күнүс уонна түүн солбуйсан биэрэллэрэ сырдык уонна хараҥа солбуйсан биэриилэрин үөскэтэн дьон өйө-санаата сайдыытыгар, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билэригэр үөрэппиттэр.
Күн тахсан халлаан сырдааһына киһи хараҕа көрөрүн тупсаран уонна ыраатыннаран биэрэн киһиэхэ үчүгэй кэмэ кэлэрин, кыаҕа улаатарын үөскэтэн дьон өйдөрүгэр-санааларыгар күнү таҥараҕа кубулуппут. Сырдык үчүгэй буолуута үрүҥ дьүһүн үчүгэй диэн ааттанарын үөскэтэн олоххо киллэрбит.
Хара, хараҥа буолуута киһи хараҕа көрөрүн мөлтөтөн, ыырын кыччатан куһаҕан өйдөбүллэммит. Хараҥа буоллаҕына киһи этэ-сиинэ сынньанарга баҕата улаатар.
Өй-санаа бу икки өрүккэ арахсыыта сырдыгы, сылааһы биэрэр Күнү таҥараҕа кубулуппут. Дьон үчүгэйгэ баҕарар санаалара Күнтэн туоларыттан Күн таҥараны үөскэтэн олоххо киллэрбиттэр.
2. Үтүө уонна мөкү.
Дьон өйө-санаата салгыы сайдыыта киһи тас көрүҥү арааран билиитин үөскэппитин үрүҥ уонна хара диэн араарыы ситэ чуолкайдаан быһаарбатыттан, тас көрүҥү тус-туспа араарыыны олоххо киллэриигэ үтүө уонна мөкү диэн икки өрүтү үөскэтэн, саҥа тылларынан бэлиэтээбиттэр.
Үчүгэй көрүҥү үтүө диэн быһаарыы киэҥ суолталанан туох үчүгэйи барытын бэлиэтээн этэргэ холбуу туттулла сылдьыбыт.
Мөкү диэн куһаҕан көрүҥ, киһи сирэр, сөбүлээбэт көрүҥэ ааттанар. Бу тыл аан бастаан дьон көрүҥнэрэ тупсан иһиитин бэлиэтииргэ анаан олоххо киирэн билигин да туттуллар.
Дьон өйдөрө-санаалара сыыйа, саҥаттан-саҥа үрдэллэргэ өрө тахсан сайдыыны ситиһэн испиттэрин биир өйдөбүллээх хас да тыллар бааллара биллэрэр. Киһи аан маҥнай тас көрүҥэ тупсан киһитийиини ситиспитин бэлиэтиир тыллар үөскээбиттэр.
Бу тыллар суолталарын арыыйда дириҥэтэн ырытыахпыт:
- Үтүө диэн киһи көрүҥэ аан маҥнай быһаарыллар. Кэлин бу тыл киһи туга табыллыбытын, тупсубутун быһаарар суолталаммыт. Тас көрүҥ тупсан иһиитэ аан бастаан бэлиэтэнэн үтүө диэн тыл үөскээн туттуллар буолбут. Аһы үтэн сиир кэмтэн саҕаламмыт.
- “Мө” диэн сөбүлээбэти биллэрэр суолталаах тыл. Мөкү диэн тас көрүҥ мөлтөҕүн, киһи сөбүлээбэтин биллэрэр. Туох барыта көрүҥэ мөлтөөтөҕүнэ мөкү диэн ааттаныан сөп.
Өй-санаа өссө сайдыыта уонна киһи оҥорор быһыыта тупсуута үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин быһаарыыта саҥаны айыыны оҥорууну бэлиэтиир айыы диэн тыл икки өрүттэнэн туттуллар буолуутун үөскэппит. Киһи үчүгэй айыыны оҥордоҕуна – үрүҥ айыы, онтон куһаҕан айыыны оҥоруу – хара айыы диэн ааттанар кэмэ сайдыыны ситиһииттэн үөскээн тахсыбыт.
3. Үчүгэй уонна куһаҕан.
Киһи оҥорор быһыылара майгынын уратыларыттан улахан тутулуктааҕын быһааран үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр үөскээн дьон олоҕор киирбиттэр.
Киһи оҥорор быһыыта икки өрүттэнэн үчүгэй уонна куһаҕан буолан тахсара быһаарыллан олоххо киирбит. Сахалар киһи оҥорор быһыылара икки аҥы арахсан тахсалларын былыр үйэҕэ быһааран билэн айыы диэн тыллара икки өрүттэнэн, эбии быһаарыылаах туһаналлара үөскээн олоххо киирбитэ ырааппыт.
Киһи өйө-санаата үчүгэй уонна куһаҕан диэн арахсыыларын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар билигин да билэ иликтэрэ улахан хомолтолоох. Бу быһаарыы ол-бу араас олоххо туһалара аҕыйах үөрэхтэр киһи өйө-санаата сайдыытыгар ылар оруоллара кыратын биллэрэллэр.
Сэбиэскэй былаас кэмиттэн бу өйдөрө-санаалара сайдыылаах дии саныыр дьоммут олоххо сыһыаннаах билиилэри билбэттэрэ үөскээбит. Өйдөрө-санаалара олоҥхо кэмин таһымынан хаалан иһэрэ айыы диэн тылы “үчүгэй” эрэ курдук сыыһа саныылларын үөскэтэн сылдьар. Бу айыы диэн тылы икки аҥы араара, тус-туспа тыллары туһана сатыыллара улахан таҥара үөрэхтэрэ диктатураҕа кубулуйбут өйдөрүн-санааларын үтүктэ сатыылларын быһаарар.
Дьоҥҥо хаһан баҕарар икки өрүттэри тус-туспа арааран туһаныыга арахсыы баарын “Үрүҥү, хараны араарбат” диэн өс хоһооно биллэрэр. Олох үөрэҕэ өй-санаа үөрэҕэр үөскээн тахсан иһэр халыйыылары көннөрөн олоххо киллэрэн истэҕинэ табыллар. Ханнык баҕарар саҥаны айыыны оҥоро сатааһын аан маҥнай сымыйаҕа, киһи санаатыгар эрэ олоҕурара сыыһа буолан хааларын элбэтэн кэбиһэр.
Саха тылыгар үчүгэй кэнниттэн, аһара бардаҕына тиийэн кэлэр кэрэ диэн тас көрүҥ үчүгэйин биллэрэр тыл баар. Бу тыл иккис, кистэлэҥ өрүтүн булуу дьон салгыы сайдан иһиилэрэ хайдах барарын быһаарыыга туһалыан сөп.
4. Кэрэ уонна кэрэх.
Кэрэ буолуу диэн тас көрүҥ үчүгэйтэн аһара баран тупсуута ааттанар. Кэрэ көстүү аһара баран уларыйбат турукка тиийэн хаалыыта кэрэх буоларыгар тириэрдэрэ иккис өрүтү булларар. Кэрэх диэн саха тыла дьон көрө сылдьар уларыйбат көрүҥнэрин, бэлиэлэрин быһаарар. Кэрэ буолуу көстүүлэрэ кырдьыбыт омукка билигин элбээн, тупсан араас пааматынньыктар буолан тураллар. Кэрэ буолуу киһи майгынын тосту уларытан, аһара ыытан кэрээнтэн тахсыыга тириэрдэрэ сахаларга биллэр.
Кэрээнтэн тахсыы диэн кэрэ киһи атыттарга, куһаҕаннарга кэрэтин биллэрээри олус куһаҕан, ким да оҥорбот ыар быһыыларын, саҥаны айыылары оҥоруута ааттанар. 20-с үйэҕэ немец фашистара араас саҥаны айыылары оҥорон элбэх дьону өлөртөөбүттэрэ.
Кэрэдэх диэн кэрэ буолбут киһи майгынын уратыта атыттартан аһара “үчүгэй” курдук сананара аһара баран, куһаҕаннары суох оҥоро сатыырын үөскэтиэн сөбүн биллэрэр.
Киһи өйө-санаата сайдан, тупсан иһиитин итинник быһаарыы дьон олоҕо тупсан, көнөн истэҕинэ эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөн барыыта үөскээн өйдөрө-санаалара тосту уларыйан куһаҕан өттүгэр халыйан хааларын биллэрэр.
Олоххо дьон өйүгэр-санаатыгар улахан уларыйыыны үчүгэй кэнниттэн кэлэр кэрэ буолуу оҥорор. Үчүгэй аһара барыыта кэрэ диэҥҥэ тириэртэҕинэ солбуйсан биэрии кэлэн эрэрэ бэлиэтэнэр.
Киһи өйө-санаата үйэлэргэ сайдан, тупсан иһиитэ саҥа тыллары, өйдөбүллэри үөскэтэн олоххо киллэрэн иһэрин тэҥэ, олоххо үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэрин үөскэтэр. (1,32).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.