Иккиттэн биирин талыы
Сиргэ туох барыта эргийэн, уларыйан биэрэрэ кэмэ кэллэҕинэ кэлэн иһэр. Кыһын кэнниттэн, саас, онтон сайын кэлэр, хараҥа, тымныы түүн сырдык күнүнэн солбуллар. Үчүгэй уонна куһаҕан кэмнэр солбуйсан биэрэллэрэ хаһан да тохтообокко салҕанан баран иһэллэр. Олоххо хаһан баҕарар уларыйыылар тахсаллар. Киһи өйдөөҕүттэн-санаалааҕыттан элбэх туһалаах дии саныыр быһаарыыларын ылынан уонна олору оҥорон олоҕун уларытан, айылҕа кэмиттэн кэмигэр уларыйан биэриитигэр сөп түбэһиннэрэн биэрэр кыахтаах. Бу быһаарыылары ылынарыгар хас да көрүҥнэртэн хайаларын эрэ, биирдэрин, элбэх туһалааҕынан, бэйэтигэр сөп түбэһэринэн сыана-лаан, тэҥнээн көрүүнү туһанан талан ылыан сөп.
Олоххо туох барыта эргийэн биэрэн кэлэн иһэринэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһуу бүтэр, уларыйар кэмэ эмиэ тиийэн кэлэр. Бу кэм кэлиитигэр киһи өйө-санаата сайдыбытынан туһанан тэҥнээн, ыйааһыннаан көрүүнэн иккиттэн биирин таба талан ылара эрэйиллэр. “Иккиттэн биирин талыы” диэн өйдөбүл сахаларга баар. “Икки куобаҕы эккирэтимэ” диэн өс хоһооно туттуллар кэмэ кэлэр. Бу быһаарыы үөскээһинэ ханнык баҕарар быһаарыылар, киһи оҥорор быһыылара кэлин тиһэҕэр тиийэн иккиттэн биирин талан ылыыга кубулуйан хаалар үгэстээхтэригэр олоҕурар. Салайааччыны быыбардаан талыыга аан маҥнай элбэх кандидаттартан талыллан-талыллан ордон хаалар икки эрэ кандидаттан биирдэрин талан ылыы олоххо киирэр кыахтанар.
Киһи ханнык эмэ быһаарыыны ылынарыгар сүнньүнэн иккиттэн биирин талан ылан олоҕор туһанара үгүс. Кыратыттан саҕалаатахха, бүгүн ханнык таҥаһы таҥнан үлэҕэ барары быһаарыныы эмиэ суолтата улаатар. Бу күҥҥэ халлаан сылааһа, тымныыта хайдаҕыттан ханнык таҥаһы таҥныы эмиэ уратыланан тахсар.
Иккиттэн биирин талан ылан туһааннаах дьыалаҕа таба быһаарыыны ылыныы уустук, табыллыбакка хааллаҕына олоххо сыыһа уларыйыылары киллэриэн сөп. Сахаларга “Абааһыны да кытта тапсыы” диэн өй-санаа тосту уларыйара тиийэн кэлэрин биллэрэр этии баар. Бу этии дириҥ суолтатынан киһи өйдөөҕүттэн-санаалааҕыттан “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини таба өйдүүрүнэн, уруккута сөбүлэспэт, абааһынан ааттаабыт куһаҕан киһитин кытта биир тылы булунарын, эйэлэһэрин быһаарар. “Абааһыны да кытта тапсыы” диэн өйдөбүл киһи бэйэтин өйө-санаата тосту уларыйар, урукку куһаҕана үчүгэйгэ кубулуйар кэмэ тиийэн кэлбитин биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии кэмэ кэллэҕинэ туох барыта эргийэн, уларыйан биэрэрин быһаарарын олоххо таба туһаныы ирдэнэр. Хаһан эрэ бу абааһынан ааттаабыт киһибит оҥорор куһаҕан быһыыта аны уларыйан, үчүгэй диэн ааттанар кэмэ эмиэ кэлиэн сөбүн билии уонна олоххо таба туһаныыны үөскэтии эрэйиллэр.
Биһиги бэйэбит кылгас үйэбитигэр үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмин эппитинэн-сииммитинэн биллибит уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини итэҕэйдибит. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу “үчүгэй” диэн эбит буоллаҕына, билигин ырыынах олоҕо кэлбитин кэннэ куһаҕаҥҥа кубулуйда, аны баай буолуу үчүгэй диэҥҥэ уларыйан өйбүт-санаабыт эмиэ тосту уларыйыахтаах, бары байыыны ситиһиэхтээх кэммитигэр олоробут. Төһө эмэ кэминэн баайдар аһара байаннар, дьадаҥылары, үлэһиттэри аанньа ахтыбат, киһинэн да аахпат кэмнэрэ эргийэн тиийэн кэллэҕинэ, эмиэ өрө туруу, революция үөскээн тахсан кыайдаҕына, дьадаҥылар үчүгэй буолар кэмнэрэ эргийэн кэлиэн сөп.
Атын өрүтү кытта биир тылы булуу хаһан баҕарар уустуктары үөскэтэр. Икки өрүт тутуһар хайысхалара тус-туспа буоларынан биир тылы булунарга бэйэ туһааннаах көрдөбүлүн кыччатан, анараа өрүт этиитигэр чугаһатан, тэҥнээн биэриини үөскэтии, ол аата, икки ардыларынан түбэһиннэрэн ортотун, сөбүлэһии өрүтүн булуу хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буоларын сыаналыахпыт этэ.
Атыы, эргиэн дьыалатын баһылааһын биир тылы булууга тириэрдэрэ элбэх. Биир атыылыан, онтон барыс киллэриниэн баҕарар киһи сыанатын аһара үрдүктүк эттэҕинэ, анараа, атыылаһыан баҕарар киһи, чэпчэкитик ылыан баҕаран сыанатын түһэрсээри сананар. Кинилэр биир тылы булунуулара табаар төһө дьоҥҥо туһалааҕын, сыанатын быһаарара атыы-эргиэн сайдыытын үөскэтэр. Бу дьон сөбүлэһэн атыылара табылларын туһугар иккиэннэрин көрдөбүллэрин кыччатан, икки ардыларынан, ортотунан түбэһэр быһаарыыны ылыналлара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Атыылыыр уонна атыылаһар өрүттэр сөбүлэһэр сыаналара иккиэннэрин көрдөбүлүттэн кыччаан биэрэр, ортотунан буолар уонна үһүс өрүт, сөп түбэһии өрүтэ баарын арыйан таһаарар.
Сахалар икки өрүт икки ардыларыгар, ортолоругар үһүс өрүт үөскээн тахсарын быһааран “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини туһаналлар. Бу быһаарыы олоххо киирбитин бэлиэтинэн сахалар бэйэлэрэ олорор сирдэрин Орто дойду диэн ааттыыллара буолар.
Олоххо “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии баһылаан, салайан иһэр. Кэмиттэн кэмигэр иккиттэн биирин арааран ылыы олоххо ирдэнэр кэмэ тиийэн кэлэр. Икки тус-туспа хайысхалаах быһаарыылары киһи кыайан ылынар кыаҕа суох, олоххо табыллыбата элбээн хаалар. Иккиттэн биирин арааран ылыыны биллэрэр “Икки куобаҕы эккирэтимэ” диэн өс хоһооно туһанылла сылдьар. Булду эккирэтээччи үксүгэр эр киһи буоларынан, бу өс хоһооно эр дьоҥҥо аналлааҕа булду эккирэтиигэ сүбэ биэрэриттэн биллэр.
Иккиттэн биирин талыыны аныгы кыргыттар эргэ тахсалларыгар оҥорор кыахтара аһара улаатан турар. Үйэ тухары бииргэ олорор киһини талыы кырдьык да уустуктардаах, элбэх быһаарыыларга сөп түбэһэр киһи эрэ эр буолар кыахтанар. Билсии, көрсүү олус кэҥээбитэ талан ылыыга эрэйдэри үөскэтэрэ саарбаҕа суох буолла. Билигин эдэрдэр ыал буолуулара аҕыйааһына, аһара талымастарыттан, солумсахтарыттан, дьахталлар эҥин араас көрдөбүллэрэ биллэрдик улаатыытыттан ордук тутулуктанар. Ол иһин олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит ыал буолуу үгэстэрин аныгы олоххо киллэрэн туһаныы сайдан иһэр сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Киһиэхэ оҥорор быһыылары таба талан ылыыга улахан уустуктар үөскүөхтэрин сөп. Тугу эрэ хайаан да оҥоруом диэн быһаарыыны ылынарга хаһан баҕарар атыннык оҥорор, чугуйар, халбарыйан биэрэргэ аналлаах атын сыал баар буолара эрэйиллэр. Дьоҥҥо хаһан баҕарар талан ылар кыах баара туһалаах. Үлэҕэ-хамнаска үөскээн тахсар уларыйыылары таба быһаарарга, хас да биир тэҥ суолталаах эппиэттэртэн биирин, ордук табылларын, сөп түбэһэрин талан ылыы улахан туһаны оҥоруон сөп. “Биир төбө үчүгэй буоллаҕына, икки төбө өссө ордук” диэн этии талан ылыыга таба сыаналааһын олус улахан суолталааҕын быһаарар.
Олоххо киһи олус тулуурдааҕын көрдөрөр кэмэ биирдэ эмэтэ да буоллар тиийэн кэлиэн сөп. Бу кэмҥэ тулуура тиийбэт киһи сыыһа-халты туттунууну оҥорон кэбиһэрэ олоҕун тосту уларытарыгар тириэрдиэн сөп. “Киһи диэн киһи буоллаҕа” диэн этии киһи тулуйар кыаҕа эмиэ кээмэйдээҕин, аһара баран хааллаҕына сыыһа туттунуон сөбүн быһаарар. Киһиэхэ олус ыгааһыны оҥорон ханна да барар, сыҕарыйар сири, миэстэни хаалларбатахха, атын, сөп түбэһэр соҕус быһаарыыны ылынар кыаҕы биэрбэтэххэ, кытаанах майгылаах киһи тоҕо көтөн барыы диэки санаатын ууруон, онно турунуон сөбө, куһаҕан быһыы аҕыйыырыгар көмөлөспөтүн тэҥэ, өссө ыаратыан сөп.
Киһи быһаарыыны ылынарыгар ханна да барар, сыҕырыйар сир суох буолуута сахалыы “Барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ буолла” диэн этиинэн бигэргэнэр уонна тосту уларыйыыны киллэрдэххэ эрэ дьыала табыллар кыахтаммытын биллэрэр. Бу үөскээбит балаһыанньа салҕанан барыыта “Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна төрөөн өлбөтөҕөй?” диэн андаҕар этиитигэр тиийдэҕинэ киһи өлөн хаалыан сөбүн умнан кэбиһэн олоҕор тосту уларыйыыны киллэрэр кыахтанан, биир санааны ылынар.
“Күн сирэ көҥдөй, айыы аартыга аһаҕас” диэн этиини аныгы дьахталларбыт сыыһа санааларыгар, айыы диэн тыл баарын иһин элбэхтэ алгыс этэллэригэр туһаналлара тылбытыгар иҥэн сылдьар өй-санаа өйдөбүллэрин билбэттэрин тэҥэ, өйдөрө-санаалара өлүү диэки халыйан сылдьарын биллэрэр. Бу этии киһи барар сирэ бараннаҕына, өлөрө, айыы буолара уонна тыыннаах хаалара быһаарыллар кэмигэр, иккиттэн биирин талыы тиийэн кэллэҕинэ этинэр ыарахан этиитэ буолар. Бу киһи олус ыксаабыт, ыгыллыбыт кэмигэр саҥарар иччилээх тылларын дьоҥҥо барыларыгар анаан алгыска туһана сатааһын олус улахан сыыһа, саха тылын уонна онно иҥэн сылдьар өйүн-санаатын, үгэстэрин букатын билбэттэрин көрдөрөр.
“После нас хоть потоп” диэн этии нууччалар эстэр-быстар күннэригэр бэйэлэрин кэнниттэн сири-дойдуну ууга ыытан, аан дойдуну алдьатар кыахтаахтарын биллэрэр. Өс хоһооно диэн үгэскэ кубулуйбут өй-санаа түмсүүтэ буоларынан дьайыыта олус күүстээх.
“Кэннэ кээнчэ да буоллун” диэн сахалыы этии киһини олус улахан алдьатыыга, эһиигэ, тимирдиигэ, суох оҥорууга тириэрдибэт, өһү-сааһы үөскэппэт сымнаҕас эрээри, кытаанах быһаарыы буолар. Сахалар сымнаҕас, атын дьону өйдүүр, таба сыаналыыр, айылҕаны харыстыыр кыахтара хаһан баҕарар улаханын, бу этии биллэрэр.
Иккиттэн биирин талыы саҥа омук үөскүүр кэмигэр ордук кытаанах, халбаҥнаабат быһаарыыны ылынарга тириэрдэр. Саҥа омук икки омуктар икки ардыларыгар үөскээн, ахсааннара эбиллэн истэҕинэ, хайа омук буолары быһаарыы кэмэ тирээн кэллэҕинэ киһи, дьон үксэ буккуллан ылыахтарын сөп. Саҥа омук үөскээһинэ уһун кэми ыларынан уларыйыы сыыйа-баайа, кыра-кыралаан саҥарар тылга киирэр уларыйыыларынан, бэйэлэрэ киллэрэн биэрэр эбиилэринэн олоххо киирэн истэҕинэ улахан хамсааһыны үөскэтимиэн, биир киһи кылгас олоҕор биллибэккэ хаалыан сөп.
Үс аҥы хайдыспыт омуктартан хайа омук баһыйар оруолу ыларын быһаарарга сэбиэскэй былаас киллэрбит үөрэҕи-билиини баһылаа-һына ылара буолуо диэн санаа сыыһа, итэҕэс, быстах санаа эбит. Үөрэх-билии, салгын кут дьайыыта буор куту үөскэтэрэ олус уһун кэми, хас да көлүөнэ дьон олохторун ыларынан, быһаччы эттэрин-сииннэрин хамсатан буор куту, үөрүйэхтэри үөскэтинэр үлэһиттэр баһыйаллара, сайдыыны ситиһэллэрэ түргэнэ быһаарыллар. Көрсүө, сэмэй буолан үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээһин, үлэһит көлүөнэлэри элбэтии, эти-сиини дьарыктааһын, сайыннарыы туруктаах өйү-санааны үөскэтэринэн, үлэһиттэр баһыйа тутан сайдаллара, саҥа омук баһылааһыныгар тириэрдэр кыахтара улаатар.
Саҥа омук үөскээн, сайдан-үүнэн тахсыытыгар үс аҥы хайдыспыт омуктартан хайалара ордук үлэни-хамнаһы кыайара, көрсүөтэ, сэмэйэ, аата-суола үчүгэйэ, оҕолорун доруобуйалара бөҕөлөрө, ахсааннара эбиллэрэ, олоххо ситиһиини, тупсууну аҕалаллара маҥнайгы оруолу ылалларыгар тириэрдэрэ, бастыылларын чуолкайдык быһаарар.
Иккиттэн биирин быһаарыыга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыны туһаныы хаһан баҕарар сөптөөх уонна таба быһаарыы бу икки өрүттэр баҕа санааларын икки ардыларынан сөп түбэһэрин туһаныы эрэйиллэр. Иккиттэн биирин талыыга икки өрүттэр иккиэн, баҕа санааларын хайаан да кыччатан, көҕүрэтэн биэрэллэрэ, икки өрүттэр иккиэн сөбүлэһэр быһаарыыларын ылыннахтарына сөбүлэһии, эйэлээх буолуу үһүс өрүтэ үөскүүр кыахтанар.
Дьон өйө-санаата төһө да сайдыбытын, үөрэҕи-билиини баһылаабыттарын иһин иккиттэн биирин талан ылыыга биир тылы булу-наллара билигин да кыаллара уустук. Кыра кыралаан диэн ааттыыр сэриилэрбит дойдулар аайы буола тураллар. Салайар былаас уларыйыыта сэриитэ, өлөрсүүтэ суох, эйэлээхтик барыыта диктатура салайар үгүс дойдуларыгар өссө да кыалла, олоххо киирэ илик.
Иккиттэн биирин талыы өйгө-санааҕа дьайыытын уратытын үөрэҕи-билиини баһылаабыт, кыахтаах, кыайбыт дьон табан туһа-ныахтарын сөп этэ. “Кыайбыт киэҥ көҕүстэнэр” диэн кыайыыны оҥорбут, ситиспит дьоҥҥо аналлаах этиини таба сыаналаан, кыаттарбыттары аһара кыйахалаабакка, кыынньаабакка эрэ чугуйар, халбарыйар сири хайаан да хааллардахха, эйэлэһии кэлэрэ түргэтиир кыахтанарын кыайбыттар туһаныа этилэр.
Кыаттарыы хаһан баҕарар кыһыыта улахан. Элбэх киһи биир санааламмытын уларыта охсон кэбиһии түргэнник кыаллыбат уратылаах. Үгэскэ кубулуйан хаалбыт санаа уһун кэмҥэ уларыйбат кыахтанарын таҥара үөрэхтэрэ туһана сылдьаллар. Үгэскэ кубулуйбут өйдөбүллэри түргэнник уларытар туһугар бу дьон бөлөҕүн барыларын суох оҥорон кэбиһии биир саамай боростуой быһаарыы буоларын былыргы кэмнэргэ элбэхтик туһаналлара. Олус былыргы кэмнэргэ кыайбыттар кыаттарбыттар эр дьоннорун барыларын имири кыргаллара, суох оҥороллоро “Нет человека – нет проблем” диэн этиигэ сөп түбэһэн туһаны оҥороро.
Аныгы кэмҥэ кыаттарбыттар санааларыгар сөп соҕус түбэһэр быһаарыыны булан эйэлэһиини үөскэтиини кыайбыттар сыал-сорук оҥоруннахтарына ситиһиэхтэрин сөп. Кыаттарбыттар санааларын уларыталларын ситиһии эйэлэһиини төрүттүүр соҕотох суол буолар. Кыайбыттар, аһара ыгар быһаарыыларын уларыталлара уонна сахалыы үөрэҕинэн “Киэҥ көҕүстэнии” диэн этиини тутустахтарына эрэ эйэлэһиини үөскэтэр кыахтаналларын билинэллэрэ эрэйиллэр.
Олоххо иккиттэн биирин талан ылыы хаһан баҕарар баар, кэмиттэн кэмигэр кэлэн иһэр, сайдыыны аҕалар уларыйыы буолар. Арай бу талан ылыыга киһи өй-санаа сымнаҕас курдук көрдөбүллэрин тутуһан, икки өрүт баҕа санааларын холбоон, тупсаран туһаннаҕына ордук табыллара быһаарыллар. (1,51).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Сахалыы өй-санаа уратылара / И.И.Каженкин-Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.