Ийэ ууһа
Айыы буолуу диэн өлбүт дьон ураты өйдөрө-санаалара уһун кэмҥэ сүппэккэ сылдьаллара ааттанар. Бу өй-санаа киһи оҥорбут ураты быһыытыттан, төһө улахан суолталаах саҥаны айыыны оҥорбутуттан тутулуктанан үгэһи үөскэтэн өр кэмҥэ умнуллубакка сылдьыан сөп.
Сахалар былыргы үһүйээн кэпсээннэригэр Айыы намыһын удаҕаннар элбэхтик ахтыллаллар. Айыыһыттар диэн өбүгэлэри үөскэтэн, оҕо төрөппүт дьахталлар өлбүттэрин кэннэ ааттаналлар. Былыргы, дьахтар айылҕатынан төрүүр кэмигэр, айыыһыттар төрүүр дьахтарга көмөлөһөллөр диэн ааҕаллара санааларын бөҕөргөтөн, күүһүрдэн аһара ыараханы кыайалларыгар тириэрдэрэ.
Сахалар олохторугар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһа сылдьалларын эр киһи уонна дьахтар олоххо ситиһэр сыаллара тус-туспаларын тутуһалларынан дакаастанар. Бу тутулукка сөп түбэһэн дьон олоххо сыаллара икки өрүккэ арахсаллар:
1. Эр киһи. Элбэхтик үлэлээн, оҥорон-тутан ыалы барынан-бары хааччыйар, омукка сайдыыны, тупсууну аҕалар аналлаах.
2. Дьахтар. Оҕо төрөтүүтэ, көрүүтэ-истиитэ уонна ийэ кута иитиллэн, өйө-санаата үөскээһинэ ийэтиттэн тутулуктанар. Омук ахсаана эбиллиитэ дьахтартан быһаччы тутулуктааҕын “Ыал ийэтинэн” диэн этии биллэрэр.
Дьон бу икки өрүттэрэ элбэх аймахтары үөскэтэр кыахтарын сахалар таба туһаналлар:
1. Эр киһи үөскэппит аймахтара аҕа ууһа диэн ааттаналлар.
2. Дьахтар үөскэтэр аймахтара ийэ ууһа буолан тахсаллар.
Сахаларга биллэр ийэ уустара бааллар. Элбэх уолаттардаах дьахтар ийэ ууһун тэрийэр кыахтанар. Дьаархан диэн тоҥус дьахтара элбэх уолаттары төрөппүтэ Бүлүү сахаларын үөскэппиттэрэ сурукка киирбиттэринэн биллэллэр. (1,219).
Дьон айылҕа биэрбит аналларын тутуһан олоҕу олорууларын, аҕа уонна ийэ уустарын үөскэтэллэрин сахалар туһана сылдьаллара, бу икки уустар билигин да баалларыттан биллэр.
Сахалар төһө даҕаны дьахтары дьиэ хаҥас өттүгэр туппуттарын иһин өйүн-санаатын сайдыытын хаһан баҕарар сыаналыыллар. Бу уратыны суруйааччы Сиэн Чолбодук маннык быһаарар:
- Биһиги кыыспыт Далбар Даайа кыыһа буоллаҕа дии. Даайа майгыта маанытынан, мээнэ киһи тэҥнэспэт хоһуунунан “Далбар дуо?” дэппит дьахтар буоллаҕа дии. Ол Уоһук киһи билэр дьонун оҕото”, - дэһэннэр Татыйыктарын уоллааҕар ордороллор. (2,29).
Дьахтар уонна эр киһи эттэрин-сииннэрин уратылара өйдөрүгэр-санааларыгар дьайыытын сахалар таба сыаналаан туһаналлар. Эр киһи дьахтарга биэрэр уратыта уонна дьахтар эр киһиттэн ылара өйдөрүгэр-санааларыгар тус-туспа уратыны киллэрэр. Ылыы, туһаныы дьайыытын уратыта дьахтар өйө-санаата түргэнник уларыйан иһэрин үөскэтэрэ өс хоһооннорун үөскэппит:
- “Дьахтар санаата аһынааҕар кылгас” диэн өс хоһооно ылар, эбинэр санаата хаһан баҕарар баһыйа сылдьарыттан ырааҕы ырытан быһаара сатааһын диэн дьахтарга чахчы кыаллыбатын биллэрэр.
- “Оһоҕун төрдүттэн оронугар кэлиэр диэри дьахтар санаата түөрт уонна уларыйар” диэн өс хоһооно эр киһиттэн тутулуга улаханыттан санаата түргэнник уларыйан хааларын биллэрэрэ ордук суолталаах.
Айылҕаттан аналын быһыытынан дьахтар оҕо төрөтөр, көрөр-истэр уонна кыра эрдэҕинэ ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн иитэр, үөрэтэр аналлаах. Бу аналын кыыс оҕо сааһа ситтэр эрэ толорбутунан барар кыахтанарын сахалар ыал буолуу үгэстэрин үөскэтэн туһаналлар. Ону тэҥэ, аналлаах кыыс оҕону харыстааһын диэн үөрэҕи туһанан сааһын ситтэр эрэ эргэ биэрэллэр.
Ыраас кыыс оҕо диэн эр киһини билэ, өссө сылдьыһа илик кыыс ааттанар. Сахалар ону бэлиэтээн -куо диэн эбиискэни кыыс аатыгар эбэн биэрэр этилэр. Ыраас кыыс оҕо эргэ барар кыаҕа биллэрдик улаатарын сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ биллэрэр.
Эдэригэр эргэ тахсыбыт кыыс төрөтөр оҕолоро эттэрэ-сииннэрэ бөҕө уонна араас трамбалара суох буолуохтарын сөп. Ону тэҥэ, ыраас кыыс оҕо эр киһи сайдыылаах буор кутун ылыммыт оҕону төрөтөрүнэн аймахтары сайыннарар кыаҕа улаатар. Ол иһин сайдыыны ситиһиэхтэрин баҕарар аҕа, ийэ уустара кийииттэрэ ыраас кыыс буоларын ирдииллэр.
Ийэ оҕону кыра эрдэҕиттэн көрөрүттэн-истэриттэн ийэ кутун иитэр, үөрэтэр кыаҕа олус улахан. Оҕо аан бастаан тугу билбитэ, көрбүтэ ийэ кутун үөскэтэн иһэриттэн ийэ үчүгэй үгэстэри аан бастаан иҥэрэн, үөрэтэн биэрдэҕинэ оҕо ийэ кута үчүгэй иитиилээх буола улаатарын ситиһэр кыахтанар.
Оҕо иитиитэ, үөрэтиитэ, ол аата төрүт өйө-санаата сайдыыта ийэтиттэн быһаччы тутулуктанар. Ол иһин оҕо төрүт өйө-санаата ийэ кут диэн ааттанар. Ону тэҥэ, сахалыы саҥара үөрэнэрэ ийэтэ ханнык тылынан саҥаран, бэйэтин үтүгүннэрэн үөрэтэриттэн саҕаланар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн сахалыы дорҕооннору истэ, араара үөрэннэҕинэ сахалыы саҥара үөрэнэр кыаҕа улаатар. Ийэтэ тугу этэрин истэ, толоро үөрэнэрэ эмиэ кыра эрдэҕиттэн ийэ кута хайдах иитиллэриттэн тутулуктанар.
Дьахтар олоххо аналынан оҕо төрөтүүтэ, көрүүтэ-истиитэ уонна кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитиитэ, үөрэтиитэ буолар. Сахалар оҕо иитиитин, үөрэтиитин бу улахан уратытын быһааран олохторугар таба туһана сылдьалларын көрсүө, сэмэй дьон элбэхтэрэ биллэрэр.
Дьахтар олоҕор оҥорор ситиһиилэрэ оҕолорунан сыаналанар. Доруобай уол оҕолору элбэхтик төрөттөҕүнэ уонна бу оҕолоро улаатаннар элбэх сиэннэннэҕинэ ийэ ууһун үөскэтэр кыахтанар.
Ийэ уустарын туһунан Сэһэн Боло бу курдук суруйар:
- Саха нэһилиэктэригэр, аҕаларын уустарыгар хос ийэ уустара диэн, ийэ уруулара, таайдара, биллэхтиилэрэ диэн ийэттэн ситимнээх аймахтар бааллара. (3,140).
Дьахтар олоххо аналын туһунан К.Д.Уткин бу курдук суруйар:
- Ийэлэр аал уоту араҥаччылыыр үйэлээх үгэстэрин бигэтик тутуһаллар. Ол аата дьиэни-уоту тутуу, көрүү-истии, оҕолорун харайыы, ыччаты дьаһайыы, аһы-үөлү астааһын, таҥаһы-сабы бэрийии барыта – кинилэргэ тиксэр. Ол да иһин ийэ дьиэ кэргэҥҥэ таптал, ытыктабыл маанытынан, барҕатынан туһанар. (4,49).
Биллиилээх, олоҕор ситиһиилэри оҥорбут дьахтартан үөскээн тахсан тарҕаммыт аймахтар ийэ ууһун үөскэтэллэр. (5,49).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Г.В.Ксенофонтов. Эллэйада. – М.: Издательство “Наука”, 1977. – 248 с.
2. Сиэн Чолбодук. Күнүскү күн аннын диэки / Сиэн Чолбодук. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 144 с.
3. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. – Якутск: Нац.кн. изд-во “Бичик”, 1994. – 352 с.
4. Уткин К.Д. Хомуурунньук. 16 кинигэ. 2-һэ: Төрүт культура: утумнар, ситимнэр. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 272 с.
5. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.