Ийэ суолтата
Саха тыла киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта олус улахан. Хас биирдии дорҕоон дьайыыта киһи мэйиитигэр онно сөп түбэһэр санааны үөскэтэр. Бу дьайыыны быһааран “Саха тыла иччилээх” диэн этэллэр.
Оҕо саха буолуута төрөппүттэрин аҕа уонна ийэ диэн ааттыырыттан саҕаланар. Ийэ оҕото саҥа саҥаран эрдэҕинэ: “Миигин ийэ диэн ааттаа”, – диэн этэр, үөрэтэр, сонно толотторор кыаҕа хаһан баҕарар баарыттан оҕо саха буола улаатарын ийэтэ быһаарар.
Улахан иччилээх тылынан ийэ диэн тыл буолар. Оҕо ийэтин ийэ диэн ааттыыр, ыҥырар буоллаҕына, ытыктыыра, этэр тылын истэрэ уонна толороро элбиириттэн үөрэҕин ылынара түргэтиир.
Хас биирдии дорҕоон киһи мэйиитигэр санааны үөскэтэр. Ол иһин саха тыла дорҕоонноруттан үөскээн тахсар санаалары иҥэринэн сылдьарын бэлиэтээн иччилээх диэн этэллэр.
Ийэ диэн тыл “и”, “й” уонна “э” дорҕооннортон хомуллан үөскээбит:
- “И” дорҕоон өй-санаа баарын, уларыйарын биллэрэр.
- “Й” дорҕоон өй-санаа хамсыырын, дьайыыны оҥорорун быһаарар.
- “Э” дорҕоон эйэни, көмүскэли биллэрэр.
Бу дорҕооннор суолталарын ийэ диэн тыл холбуу иҥэринэн сылдьар. Оҕо өйүн-санаатын үөскэтэринэн, олохтуурунан Кут-сүр үөрэҕэр, бу ийэ диэн тыл киһи төрүт өйүн-санаатын быһаарар ийэ кутун аатыгар киирбит уонна бары тыынар-тыыннаахтарга баар.
Оҕо ийэ кута кыра эрдэҕинэ ийэтэ иҥэрэн, иитэн биэрбит үчүгэй үгэстэриттэн хомуллан үөскүүр. Бу кэмҥэ оҕо оҥорор быһыылара сонно үгэскэ кубулуйан өйүгэр-санаатыгар иҥэн иһэллэр. Тугу саҥаны билбитэ, оҥорбута барыта үгэс буолан сонно иҥэллэр. Ол аата оҕо ийэтиттэн ылынан өйө-санаата сайдар.
Бу ийэ кута иитиллэр кэмигэр элбэхтик үчүгэй быһыылары оҥорон үчүгэй үгэстэннэҕинэ үчүгэй иитиилээх буола улаатар. Оҕо ийэ кутун дьайыыта улааппытын да кэннэ оҥорор быһыытын көннөрө сылдьарыттан киһи быһыылаах буолууну ситиһэр кыаҕа улаатар.
Ийэтэ кыһанан, Кут-сүр үөрэҕин туһанан ийэ кутун үчүгэй үгэстэринэн ииппэтэҕинэ куһаҕаны оҥорон оннук үгэстэрдэнэн хаалыан сөп. Бу кукка мунньуллубут үгэстэр оҕо улааппытын да кэннэ оҥорор быһыытын салайа, көннөрө сылдьаллар. Ол иһин ийэ кут төрүт кут диэн ааттанар.
Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэригэр “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэрин быһаарар этиини куруук туһана сылдьаллар. Ол иһин дьон икки өрүккэ арахсаллара быһаарыллар:
1. Эр киһи. Оҕо төрөттөҕүнэ аҕа диэн ааттанар.
2. Дьахтар. Оҕо төрөппүт дьахтар ийэ буолар.
Дьон бу икки өрүттэрэ биир тылы булунан, ыал буолан холбоһон оҕону, ол аата үһүс киһини төрөттөхтөрүнэ олох сайдан иһэрэ саҕаланар уонна оҕону хайдах иитэллэриттэн, үөрэтэллэриттэн тутулуктаах ситиһиини, тупсууну оҥорон омук сайдарыгар кыттыһар кыахтаналлар.
Оҕону төрөппүт дьахтар ийэ диэн ааттанара оҕо өйө-санаата ийэ кутуттан улахан тутулуктаах буолан тахсарын биллэрэр. Ол аата ийэ оҕо өйүн-санаатын төрүттээччи, ийэ кутун иитээччи буолара Кут-сүр үөрэххэ этиллэн, бэлиэтэнэн сылдьар.
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэринэн киһи өйө-санаата үс кукка арахсар. Ол куттартан төрүт куту ийэ кут диэн ааттыыллара, оҕо өйө-санаата уонна оҥорор быһыыта ийэ кутуттан улахан тутулуктааҕын быһаарар.
Оҕо баар эрэ буоллар улаатан олоххо сайдыыны аҕалыа диэн этии алҕас, тиэтэйии, сыыһа быһаарыыны тутуһуу буолар. Оҕоҕо төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр өйө-санаата, араас үөрүйэхтэрэ буор кут диэн ааттаналлар. Буор кут өйө-санаата уонна иитииттэн, үөрэтииттэн ылынар билиилэрэ киһи өйүн-санаатын аҥардаһан сайыннараллар диэн аналлаах үөрэхтээхтэр быһаараллар.
Оҕо өйө-санаата үөскээһинэ уонна сайдыыта “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өрүттэнэн тахсар:
1. Атаах оҕо.
2. Көйгө оҕо.
Оҕо иитиитин бу икки өрүттэрин арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Оҕо кыра эрдэҕинэ аһара көрөн-истэн, маанылаан, бары баҕатын барытын төрөппүттэрэ тук курдук толорон истэхтэринэ бэйэмсэх, бэлэмҥэ үөрэнэр санаата улаатан хаалыыта атаахтык иитиллибит диэн ааттанар. Оҕо атаахтык иитиллэрэ тулуура, туттунар күүһэ суох буола улаатарыгар тириэрдэрэ үлэни кыайбатын таһынан, сыыһа-халты туттунарын элбэтэн кэбиһэр.
Атаахтык иитиллибит оҕо улаатан да баран төрөппүттэрин бэлэмнэригэр, баайдарыгар сылдьа үөрэнэн хаалан тугу эмэ туһалааҕы үлэлиирэ, оҥороро биллэрдик аҕыйыыр. Атаах кыыс оҕо аймахтар сайдыыларыгар тугу да туһалааҕы оҥорботун Омоҕой Баай атаах кыыһа ыйанан өлөрө кэпсээҥҥэ киирбитэ биллэрэр. (3,22).
Сахалар Кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн оҕону ийэ кута иитиллэр кэмигэр атаахтаппакка, үчүгэй быһыылары оҥотторон, үчүгэй үгэстэри иҥэрэн биэрдэххэ, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанарын тэҥэ, элбэх үчүгэй быһыылары оҥоруон сөп. Оҕо ийэ кутугар иҥмит үчүгэй үгэстэрэ ситиһэ сатыыр баҕа санаатын үөскэтэннэр олоххо оҥорор быһыыларын салайаллар.
2. Үлэҕэ үөрэнии оҕо тулуура, туттунар күүһэ баар буоларын үөскэтэр. Тулуурдаах, туттунар күүстээх, үлэҕэ үөрэммит оҕо көйгө диэн ааттанар. Үлэҕэ үөрэнии диэн төрөппүттэр оҕолоругар иҥэрэн биэрэр тугунан да кыайан кэмнэммэт элбэх баайдара буолар. Кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэммит оҕо улааттаҕына бэйэтэ үлэлээн туһалааҕы ситиһэн баайы булунар кыаҕа биллэрдик улаатар.
Ийэ оҕотугар үлэни үлэлииригэр баҕа санаатын үөскэтэр. Оҕо атаҕар туран хаамар буолаат даҕаны сылдьар сирэ кэҥиириттэн ону-маны таскайдыыр санаата улаатар. Бу улааппыт баҕа санааны таба туһанан оҕону үлэҕэ үөрэтэр кыах ийэҕэ эрэ баар. Бу үөрэҕи сахалар “Туһа киһитэ буолуу” диэн ааттыыллар уонна оҕолорун кыра эрдэҕиттэн үөрэтэн туһана сылдьаллар.
Оҕо туһа киһитэ буолан ону-маны илдьэ, аҕалан биэрэ үөрэммитэ бэйэтигэр үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтэн кэбиһэрэ ордук туһалаах. Ол курдук, кыра эрдэҕинэ үөскээбит бу баҕа санаата кини улааппытын кэннэ үлэҕэ үөрэнэригэр көмөлөһөн, сирдээн биэрэр кыахтанар.
Оҕо төрөппүттэрин эттэрин-сииннэрин удьуордаан уонна өйдөрүн-санааларын; куттарын, сүрдэрин уонна араас үөрүйэхтэрин утумнаан төрүүр. Ол иһин төрөппүттэр ити туһалаах хаачыстыбалара барылара оҕолоругар бэриллэрин билэн, эрдэттэн олору тупсара сылдьаллара уонна ыал буолууга эр киһини таба талан ылыыны туһаналлара эрэйиллэр көрдөбүл буолар.
Кут-сүр үөрэҕин билэр сахалар киһи буор кута, араас үөрүйэхтэрэ оҕолоругар бэриллэн иһэллэрин билэллэриттэн үчүгэй быһыылары оҥорон үчүгэй үөрүйэхтэри үөскэтинэллэр, онтон куһаҕан быһыылары оҥорботтор, ол аата куһаҕан үгэстэнэн, үөрүйэхтэнэн хаалбакка кыра эрдэхтэриттэн кыһаналлар.
Оҕо өйө-санаата сайдыыта икки өрүттээх тутулуктаах:
1. Оҕо төрөппүттэриттэн, төрүттэриттэн бэриллэн иһэр өйө-санаата буор кута уонна араас үөрүйэхтэрэ буолаллар.
2. Оҕо ийэ кутун иитиитэ, үөрэҕи ылыныыта.
Бу икки өрүттэр хардары-таары оҕо өйүн-санаатын 50-чаҕа тиийэр бырыһыанын ылыахтарын сөп диэн үөрэхтээхтэр ааҕаллар. Сахалар ол иһин оҕону төрөтүүгэ ыал буолуу үгэстэрин тутуһаллар. Оҕо төрөппүттэриттэн бэриллэн иһэр өйө-санаата; буор кута уонна араас үөрүйэхтэрэ киһи буолууну ситиһэригэр улахан суолталаахтарын билэн эргэ тахсар кыыс сайдыылаах буор куттаах күтүөтү таба талан ылыыны туһана сырыттаҕына табыллар.
Оҕо ийэ кута ийэтин таба көрөр буолуоҕуттан 5 эбэтэр 6 сааһыгар диэри күүскэ сайдар, тугу саҥаны билбитин үгэс оҥостунан иһэрэ олус түргэн. Ол иһин оҕо ийэ кута иитиллэр, ол аата бэлэм, үчүгэйдэрэ быһаарыллыбыт билиилэринэн, үчүгэй үгэстэринэн толоруллан иһэллэрэ туһалаах диэн Кут-сүр үөрэҕэр этиллэр.
Иитии диэн төрөппүт эбэтэр иитээччи бэлэм билиини, үчүгэй быһыыны үтүгүннэрэн үөрэтэн, үгэс оҥорон иҥэрэн биэрэрэ ааттанар. 5 эбэтэр 6 сааһыттан оҕо умнубат буолара улаатан үөрэнэрэ саҕаланар. Бу кэмтэн оҕо салгын кута үөскээн сайдан барар.
Ийэ кут иитиллэр, онтон салгын кут үөрэнэр. Салгын кут сайдан иһиитэ оҕо умнубат буолуута үөскээбититтэн биллэр. Бу кэмтэн саҕалаан оҕо үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэ үөрэнэрэ эрэйиллэр. Ол курдук, маннык оҥордоххо табыллыбат, ол аата куһаҕан буолар. Куһаҕаны хатылаан оҥорбокко, атыннык оҥорон тупсардахха табыллан үчүгэй буолуон сөбүн туһаныллар.
Оҕо ийэ кутун иитиитэ бэйэтэ икки өрүттэнэн тахсарыттан, атаах уонна көйгө диэн арахсалларыттан төрөппүттэр олус кыһанан оҕо иитиитинэн дьарыктаналлара эрэйиллэр.
“Киһини санаата салайар” диэн сахалар этэллэр. Ол иһин оҕоҕо, киһиэхэ тугу эмэ ситиһэ сатыырга баҕа санаа баара аан бастаан эрэйиллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорон үчүгэй үгэстэргэ иитилиннэҕинэ, бу үгэстэрэ баҕа санаа буолан инники диэки сирдииллэр. Киһи ол баҕа санаатын ситиһээри кыайбатын да кыайан кэбиһиэн сөп.
Оҕо ону-маны көрө охсоору тиэтэйэр санаатыттан көрдүүрүн төрөппүт тук курдук толоро охсон биэрбэккэ, кэтэһиннэрэн, баҕа санаатын үөскэтэн биэрэрэ улахан туһаны оҥорор. Кыра эрдэхтэринэ баайдара аҕыйаҕыттан кырыымчыктык улааппыт оҕолор улаатан баран үлэни кыайаллара элбээн ситиһиилэри оҥороллоро ити, баҕа санаа үөскээһинин уонна туһалаах дьайыытын быһаарар. Кыра эрдэҕинэ дьадаҥы, онто-манта тиийбэт оҕо байарга, олоҕун тупсарарга улахан баҕа санааны үөскэтинэрэ улааппытын кэннэ ситиһиини оҥороругар туһалыыр.
Сэбиэскэй былаас кэмигэр өй-санаа, таҥара үөрэхтэрин суох оҥороннор дьон салайааччылар эппиттэрин эрэ толоро үөрэнэн хаалбыттара. Остуоруйаларга элбэхтик кэпсэнэр көйгө оҕо туһунан истиэхтэрин да баҕарбат буолуулара үөскээбитэ.
Үлэһиттэр пиэнсийэлэрэ, хамнастара сөп түбэһэринэн олохторо көммүт курдук санааларыттан оҕолорун атаахтанан иитэллэрэ элбээбитэ. Бу оҕону иитиигэ халыйыы үөскээһинигэр салайар партия “Барыта оҕолор тустарыгар” диэн ыҥырыыта тириэрдибитэ.
Ийэни “мама” диэн ааттааһыны нууччалары үтүктээччилэр киллэрэ сатыыллар. “Маа” диэн дорҕоон ынах маҥырыыр, баарын биллэрэр дорҕооно буолар. Оҕо ийэтин “ма-ма” диэн ааттыыр буоллаҕына бэйэмсэх, мин эрэ баарбын диэн биллэрэр санаата улаатан хааларыттан атаахтыыра аһара барыан сөп.
Ийэ оҕотугар бэйэтин ийэ диэн ааттатар кыаҕа олус улахан. Аан маҥнайгы саҥарар тылларын оҕо ийэтин көмөтүнэн саҥара үөрэнэр. Ол иһин оҕо сахалыы саҥаны баһылаан улаатара ийэлэртэн, дьахталлартан быһаччы тутулуктаах. Оҕолор сахалыы саҥараллара аҕыйаан иһиитигэр дьахталлар быһаччы буруйдаахтар.
Оҕо ийэтэ этэрин истэрэ, толороро элбэх. “Субу кэмтэн миигин ийэ диэн ааттаа” диэн оҕотугар этэр кыаҕа хаһан баҕарар баар. “Мин эттим, эһиги иһиттигит” диэн этии тыл атын киһиэхэ түргэнник тиийэр дьайыытын биллэрэр. Ол аата этиллибити сонно толорор кыах дьоҥҥо хаһан баҕарар баар.
Оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ, өйүн-санаатын сайыннарыыга ийэ ылар оруола олус улаханын таба сыаналааһын уонна олоххо туһана сылдьыы эрэйиллэр. (1,19).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.