Идэ түһүүтэ

Эт-сиин өбүгэлэртэн, төрөппүттэртэн бэриллэн, ууһаан, тэнийэн иһэр айылҕаттан быһаччы тутулуктаах киһи сүрүн чааһа буолар уонна кэлэр көлүөнэлэргэ удьуордаан бэриллэн иһэллэр. Ол иһин эт-сиин айыылартан, өбүгэлэртэн тутулуга олус улахан.

Эккэ-сииҥҥэ иҥэн сылдьар буор кут, араас үөрүйэхтэр; үчүгэйдэриттэн, куһаҕаннарыттан тутулуга суох бары кэлэр көлүөнэлэргэ утумнаан бэриллэн иһэллэр. Киһи уһун үйэтин тухары үөрүйэхтэри үөскэтинэн, иҥэринэн, буор кутун сайыннаран кэлэр көлүөнэлэрин, оҕолорун, сиэннэрин өйдөрө-санаалара кини сайдыыны ситиспит таһымыттан намтаабатын, саҥаны ситиһэрэ түргэтииригэр тириэрдэр.

Ийэ, салгын куттар оҕо өйө-санаата сайдыытын кытта тэҥҥэ сайдан, иҥэн иһэллэр. Ол курдук оҕо кыра эрдэҕинэ үгэстэри үөскэтинэрэ олус түргэн, биирдэ эмэтэ соһуйа көрбүтэ, истибитэ, оҥорбута үгэс буолан хаалыан сөп, ону тэҥэ тугу эмэ оҥорбутун хатылаатар эрэ соннук үгэһи иҥэринэн, саҥа үгэстэнэр кыахтаах. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии, үчүгэй үгэстэри үөскэтэн, иҥэрэн биэрии биир тэҥник, уһаты-туора халбаҥнаабакка эрэ салгыы баран иһэрин сахалар үөрэхтэрэ ирдиир.

Оҕо улаатан истэҕинэ ону-маны оҥороруттан, туттарыттан көрөн ханнык идэҕэ сыһыаннаах буолуон сөбүн быһаараллар. Араас хамсаныылары табатык, сыыдамнык оҥоруу буор кут сайдыытыттан тутулуктаах. Идэлээх буолуу оҕо улаатан, үлэҕэ сыһыаннаах хамсаныылары оҥорор буолан истэҕинэ сыыйа биллэн иһэр.

“Уус оҕото – уус буолар” диэн сахалар этиилэрэ оҕо улаатан истэҕинэ биллэн иһэр. Ону-маны оҥорорго дьулуура, сыһыамаҕа, туттунуута-хаптыныыта төрөппүтүн курдук буоллаҕына, чахчы маарынныыр диэн быһаараллар. “Аҕатын курдук сыыдам туттунуулаах” диэтэхтэринэ аҕатыгар маарынныыр, киниттэн бэриллибит буор куттаах, сыыдам, таба хамсаныылаах үтүө, үлэһит киһи буолара быһаарыллар. Оҕо, киһи хайдах хамсанарыттан буор кута төһө сайдыылааҕа быһаарыллар:

- Сыыдам эрээри табатык хамсаныылары улахан сайдыылаах буор куттаах оҕо оҥорор кыахтаах. Хамсаныы олус табылларын имигэс диэн этии чуолкайдык быһаарар.

- Нэс, бытаан хамсаныылаах киһи элбэҕи тутан-хабан оҥороро аҕыйах буоларын бары билэбит.

- Нүксүгүр киһи оҕото улаатан баран нүксүччү түһүөн сөп.

- Тиэрэ үктээн хаамар киһини киһи барыта бэлиэтии көрөр. Оҕото аҕатын курдук буор куттаннаҕына тиэрэ үктээн хаамыан сөп.

Хамсаныылары таба оҥорууну буор кут салайар. Буор кут дьайыыта биллиитин идэ түһүүтэ диэн ааттыыллар. Эти-сиини, быччыҥнары таба хамсатыы сыыйа-баайа үөрүйэх буолууттан үөскүүр. Киһи өр кэмҥэ үөрүйэхтэргэ үөрэнэн буор куту үөскэтиммитэ кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэр.

Саха дьонун эдэрдэргэ баҕа санааларынан “Идэлээх буол” диэн буолар. Бу быһаарыы учуутал оҕото учуутал, быраас оҕото быраас буолара элбэҕин быһаарар.

Уус киһи оҕото улаатан уһаннаҕына, аҕатын утумнаабыта биллэн барар. Лып-лап курдук табан хамсанарыттан, уһанарыттан, тугу оҥорбутуттан үөрэриттэн аҕатын утумнаабыта биллэр. Ол аата ону-маны кыайарын оҥотторон көрүү эрэ утумнаабыты быһаарар. Сахалар бары кэриэтэ тимир, мас ууһа төрүттээхтэриттэн оҥоруу, тутуу үлэлэригэр ордук сыһыамахтар.

Оҕолор төрүттэрин дьарыктарынан дьарыктамматахтарына, үлэлэринэн үлэлээбэтэхтэринэ буор кут дьайыыта биллибэккэ эрэ сылдьыан, төрүт да хаалан хаалыан сөп. Кырдьан иһэн талааннарын дьэ арыйбыт дьон бааллара ону биллэрэр.

Буор кут лаппа сайдыбыта талааны үөскэтэр. Талаан эти-сиини кытта бииргэ сылдьар. Талаан арыллар. Талаан баар буолан хаалыан сөп. “Талааннаах тарбахтаах” диэн туохха эмэ эмискэ түбэһэ түһэр, туһаны таһаарынар киһини эмиэ этэллэр.

Буор кут сайдыылаҕа дьоҕур диэн тылынан бэриллэр. Дьоҕур хаһан да эмискэ кэлбэт. Дьоҕуру киһи уһуннук үлэлээн-хамсаан үөскэтинэр, сайыннарар кыахтаах. Дьоҕур диэн эт-сиин туһалаах хамсаныылары оҥорор кыаҕа ааттанар, ол иһин төрөппүттэриттэн буор кутун кытта быһаччы бэриллэр кыахтаах.

Айылҕаттан өйдөөх, сайдыылаах буор куттаах оҕо иитиигэ, үөрэтиигэ наадыйара аҕыйах. Этэн, көрдөрөн биэрииттэн эбэтэр бэйэтэ да булан туһалаах, үчүгэй быһыылары оҥоруон сөп.

Дьоҕуру сайыннарбакка таах хаалларан кэбиһии кэлин кэмҥэ элбээтэ. Аҥардастыы үөрэҕи эрэ баһылаары былыргы өбүгэлэрбит үөрүйэхтэрин быраҕан кэбиһии тэнийдэ. Төрүттэриттэн уус, тимир ууһа идэлэрин быраҕан, уларытан кэбиспит дьон элбэхтэр. Кинилэр саҥа баһылыыр идэлэригэр табылын булбакка эрэйдэнэллэрэ, быраҕан да кэбиһэллэрэ эмиэ элбээтэ. Идэтин таба талбатаҕыттан санаата туолбакка эрэйдэнэн арыгыга ылларааччылар бааллар.

Үлэлии үөрэммит, баһылаабыт үлэттэн туоратыы омугу эстиигэ, симэлийиигэ тириэрдэр кыахтаах. Атын омуктар баһылаабыт үлэлэригэр саҥалыы сыһыара сатааһын хаалыылаах үлэһит буолууга тириэрдэр. Сахалары симэлитээри оҥорор, тутар уус идэлэрин букатын да бырахтараары оҥостоллор. Сэбиэскэй былаас саҕаттан олоххо туһата аҕыйах ханнык эрэ гуманитарнай идэлэргэ саха дьонун көһөрө сатааһыны оҥоро сатаабыттара билигин да салҕанан иһэр.

Дьоҕурдаах буолуу утары, иккис өрүтэ салаҥ диэн ааттанар. Салаҥ. Салаҥ диэн сатаан туттубат, оҥорбот, табан хамсаммат, буор кута кыайан сайдыбатах киһини ааттыыллар.

“Салаҥтан хара тыа маһа ытыыр” диэн этии кыайан уһаммат киһи элбэх маһы туһата суох хаалларан, буорту оҥорорун биллэрэр.

Хоро салаҥ диэн олус улахан салаҥы этэллэр. Сайдыыттан, олох хаамыытыттан хаалан хаалбыт аһара былыргыларын тутуһан олорбут хоро омуктары сэнээн, туоратан этии буолар. Бу этии хоролор симэлийиилэригэр, сахаларга кубулуйууларыгар тириэрдибитэ.

Сааһыран истэххэ өй-санаа уларыйара ирдэнэр. Эт-сиин эдэр эрдэҕинээҕиттэн уларыйан, мөлтөөн барыытын таба сыаналааһын эрэйиллэр. Ол курдук дьахтар төрүүр сааһа аастаҕына, эмээхсин буоллаҕына, үлэ-хамнас атын өрүттэринэн эр дьонтон итэҕэһэ суохтук, ситиһиилээхтик дьарыктанар кыахтанар. Онтон дьахтар эрдэҕинэ оҕону төрөтүүнэн, иитиинэн, үөрэтиинэн дьарыктанара ордук туһалаах диэн сахалыы өй-санаа үөрэҕэ этэр. Кыыс оҕолор бары ийэлээхтэриттэн үчүгэй үгэстэргэ кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык үөрэтиллэр дьахталлар оҕону үчүгэй үгэстэргэ иитэр, үөрэтэр кыахтара эр дьоннооҕор улаханын таба туһаналлар.

Онон саҥа төрүүр оҕолор сайдыылаах буор куттаахтарын ситиһии төрөппүттэр ытык иэстэрэ буолара эрэйиллэр. Дьахталлар былыргы сахалар ыал буолуу үөрэхтэрин тутустахтарына кыыстарынан эргэ таҕыстахтарына эрэ эр киһини утумнуур, киниттэн бэриллэр буор куттаах оҕону төрөтөллөрө кыалларын билиэ этилэр. Ол аата кыыс оҕо кэргэн тахсыар диэри атын эр киһилиин сылдьыспатаҕын сайдыылаах буор куттаах аймахтар ирдиэхтэрэ этэ. (1,124).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.