Дьоҕурдаах буор куттаах киһи
Киһи баҕата уонна ол баҕа санаатын илэтигэр оҥорон таһаарар кыаҕа тус-туспалар. Баҕа санаа куруук аһара бара сылдьарыттан арааска барытыгар “идеалы”, аһара барбыт “үчүгэйи” көрдүү сатааһын диэн куруук баар буола турар.
Баҕа санааны элбэхтик саныы сылдьартан идеал оҥостон кэбиһии дьоҥҥо барыларыгар баар суол. Баҕа санаа элбэхтик хос-хос хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан хаалан киһиэхэ идеалын, ыра санаатын үөскэтэр.
Идеал уонна ол баҕа санааны илэтигэр оҥорон таһаарыы улахан уратылаахтар. Баҕа санаа идеалы үөскэтэр буоллаҕына, ол баҕа санааны олоххо киллэриигэ оҥорон таһаарыы нэми тутустаҕына табыллар. Ханнык эрэ кырааскалаах картинка курдук тутууну оҥоро сатаабыт кэнниттэн кыра курдук эрээри, биллэр уратылар баар буолан хаалыахтарын сөп.
Тугу барытын оҥорон таһаарарга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһа сылдьыы эрэйиллэр:
1. Баҕа санаа.
2. Оҥорон таһаарыы.
Баҕа санаа хаһан баҕарар урутаан, инники баран иһэр, араас ыра санаалары үөскэтэн иһиэн сөп. Араас суоҕу да баар курдук санааҕа киирэн үгэс оҥостунан кэбиһии ыра санааны үөскэтэр. Баҕа санаа албыны, ол аата киһи илэтигэр бэйэтин кыаҕынан кыайан оҥорботун үөскэтэрэ элбэх буоларыттан киһи харыстана, аһара бара сылдьар санаатын хааччахтыыра эрэйиллэр.
Сахалар сиэр диэн үөрэҕи туһаналлара аһара барар санаалартан киһини харыстыыр аналлаах. Сиэр киһи оҥорор үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыыларын икки ардыларыгар үөскүүрүнэн киһи быһыытын тутуһууга тириэрдэр. Ону тэҥэ, өй-санаа аһара барара сыыһа-халты туттунууну үөскэтэрин нэми билии хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэр. Ол аата араас элбэх баҕа санаалары киһи күүһэ, кыаҕа тиийбэтиттэн кыайан оҥорбото олох сайдан иһэриттэн эмиэ тутулуктанар уонна киһи быһыытын тутуһууну үөскэтэр.
Көбүөр самолет диэн дьон олус былыргы кэмнэргэ үөскэтиммит баҕа санааларын оҥорон олоххо киллэрэллэрэ чугаһаан эрэр. Элбэх кыра көтөр тэриллэртэн көбүөр, тэллэх курдугу хомуйдахха киһи көтөрө кыаллара буолуо.
Тугу эмэ оҥорон таһаарыы куруук баҕа санааҕа тиийбэт буолан тахсар, биирдэ эмэ сөп түбэһэрэ кыаллыан сөп. Ол аата бу икки өрүттэр икки ардыларыгар, ханнык эрэ ортотунан барар сөп түбэһии нэми билии өрүтэ баар буолара табыллар.
Киһи баҕа санаата аһара барар көрдөбүллэрин уонна бэйэтэ оҥорон таһаарар күүһүн, кыаҕын уратыларын сахалар ааҕан билэннэр буор кут сайдан иһиитин хас да таһымнарга араарбыттарын билигин үөрэтэн туһанан эрэбит.
Дьа диэн тыл өй-санаа баарын биллэрэр. Дьоҕур диэн киһи хамсаныылары оҥороро үлэһит киһиттэн ордук табылларын уонна тупсубутун быһаарыы буолар. Араас уустук хамсаныылары табан оҥорор, тупсарыылары кэллэрэн биэрэр өйдөөх үлэһити дьоҕурдаах диэн ааттыыллар.
Дьон хас да көлүөнэлэр усталарыгар араас үлэлэри үлэлээннэр үөрүйэхтэри үөскэтинэннэр буор куттара үлэһиттэн салгыы сайдан дьоҕурдаах буолууну ситиһиигэ тиийэрин билэллэр.
Дьоҕурдаах диэн үлэһит киһи оҥорбутуттан арыыйда ордугу, тупсубуту, үчүгэйи оҥорор киһи ааттанар. Тугу оҥорбута барыта табыллар, тупсаҕай буолан тахсар уратылааҕынан дьоҕурдаах киһи үлэһиттэн ордон, туспа арахсар.
Дайааркалар ынах ыыр олоппосторун, күрдьэхтэрин урукку кэмҥэ эр киһилэрэ оҥорор этэ. Онно ким уһаныыга төһө дьоҕурдааҕын оҥорбут тэриллэриттэн көрөн быһаарыы судургутук кыаллар этэ.
Киһи олоҕун сыала диэн тугу барытын өссө тупсаран оҥоро сатааһына буолар. Тугу барытын субу баарыттан тупсаран иһиини дьоҕурдаах буор куттаах дьон ситиһэллэр. Дьоҕурдаах киһи буор кута үлэһиттэн өссө сайдыылааҕын уонна оҥорор быһыылара, үлэлэрэ тупсаҕай буолан тахсалларын оҥорор үлэлэрэ биллэрэллэр. Тутуу үлэтин уустук чертежтарын харандааһынан уруһуйдааһын кэнниттэн киһи төһө дьоҕурдааҕа сонно быһаарыллан тахсара.
Урут оҥоруллубуту өссө тупсаран оҥоруу тупсаҕай буолан иһэрин үөскэтэр. Тугу барытын, тупсан көстөр гына оҥорор киһи өйө-санаата сайдыбытын туоһулаан дьоҕурдаах диэн ааттаабыттар.
Киһи оҥорор оҥорууларыгар өй-санаа иҥэн сылдьарын “дьа” диэн тыл биллэрэр. Тугу эмэ оҥоруу тас көрүҥэ табыллыбатаҕына, иҥнэри эҥин буолан таҕыстаҕына дьоодьоҕор диэн ааттанар. Ону таһынан өссө кытаанах буолбакка хамсыы, иҥнэҥнии сылдьардаах буоллаҕына дьаадьаҥныыр диэн буолар.
Олох табыллыбатах, сатамматах оҥоруу эбэтэр киһи оҥорор быһыыта дьаабы диэн ааттанар. Бу быһаарыылар сахалар үлэни, тугу эмэ туһалааҕы оҥорууну саха тыла саҥа үөскээн эрдэҕинэ баһылаабыттарын уонна тылларыгар киллэрэн үгэс оҥостубуттарын биллэрэр.
Үлэһит киһи буор кутун өссө сайыннаран дьоҕурдаах буолууну ситиһэрэ олоҕун сыала буолар. (1,81).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.