Дьиэ таһынааҕы үлэлэр
Оҕо таһырдьа сылдьарын сөбүлүүр, дьиэттэн таһырдьа тахсыыта улахан үөрүүнү аҕалар. Дьиэ таһыгар оонньууру тэҥэ, араас кыра үлэлэртэн саҕалаан үлэлии үөрэнии ордук улахан туһаны оҥорор. Туспа турар олбуордаах дьиэҕэ олорор элбэх оҕолордоох ыаллар улаатан иһэр оҕолорун үлэҕэ үөрэтиигэ улаханнык барыстаналлар. Туспа турар дьиэҕэ араас дьиэ таһынааҕы үлэлэрэ элбэҕиттэн оҕолор үлэлии үөрэнэр кыахтара улаатан биэрэр.
Куорат ыаллара араас үлэлэргэ оҕону даачаҕа да үөрэтиэхтэрин сөп. Оҕо каникулун кэмигэр манна ордук табыллар. Үлэҕэ үөрэниитэ дьиэ иһиттэн кыра эрдэҕинэ ийэтин көмөтүнэн саҕаланарын мин быһааран төрөппүттэргэ тириэрдэбин. Урукку оһоҕу маһынан оттунар кэм саҕана мас кыстааһына диэн оҕо күн аайы оҥорор үлэтигэр киирсэриттэн атын кимҥэ да найылаабакка эрэ оҥоро сылдьарыгар тириэрдэрэ. Күн аайы хатыланан иһэр үлэ оҕону биир үлэни кэмигэр оҥорон иһэригэр үөрэтэр күүһэ улахан этэ.
Оҕо кыра эрдэҕинэ биирдиилээн хардаҕаһынан таһан үлэлиирэ табылларыттан кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэтиигэ, бу үлэ ордук табыллар. Улаатан, күүһүрэн истэҕинэ хас да хардаҕаһы көтөҕөр кыахтаннаҕына, бэйэтин билинэрэ үөскээн үлэҕэ үөрэнэр кыаҕын улаатыннарар. “Оҕом күүһүрэн иһэр” диэн хайҕаан биэрии оҕо үлэҕэ үөрэнэр күүһүн эбэн биэрэринэн улахан туһаны оҥорор. Уокка оттор маһы салааскаҕа тиэйэн соһуу үлэлиири тэҥэ, оонньоон ылыыны киллэрэн биэрэр кыаҕы үөскэтэр. Салааска кураанахтаннаҕына кыра киһи олорсон хатааһылыы түһүөн сөп. Үлэҕэ үөрэнии диэн соннук үгэстэри, онтон өссө элбэхтик дьарыктанан үөрүйэҕи үөскэтинии ааттанар. Үлэ оонньууну кытта дьүөрэлэстэҕинэ оҕо интэриэһэ улаатан үлэҕэ үөрэнэрэ түргэтиир.
Оҕо улаатан истэҕинэ мас эрбээһинэ, хайытыыта эбиллэн биэрэн иһэринэн, бу үлэ оҕо сайдарыгар, күүһэ, дьоҕура эбиллэригэр улахан туһалаах. Оҕо үлэлээн дьонугар көмөлөһөр кыаҕа эбиллэн иһэрин үлэҕэ үөрэнэрэ быһаарара ордук суолталаах. Дьиэ таһынааҕы үлэҕэ кыһыҥҥы кэмҥэ элбэхтик түһэр хаары күрдьүү киирсэр. Бу үлэ оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ ордук табыллар. Оҕо фантазията элбэҕиттэн хаары араастаан күрдьүөн, атын сиргэ күрдьүгү оҥоруон, үлэтин уларытыан сөп. Хаптаһын кырыыһа хаарын саас эрдэ түһэрэн, куурдан кэбиһии уһун үйэлэнэрин үөскэтэр. Ол иһин кырыыһаттан хаары түһэрии үлэтэ тиийэн кэлэр. Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ үлэ уонна оонньуу хардарыта солбуйсан биэрэллэрэ интэриэһин тардан үөрэнэр күүһүн улаатыннаран биэрэр. Үөһээттэн саҥа түспүт хаарга ыстана оонньооһун оҕоҕо төһө да табылларын иһин, хаар сотору кэминэн тоҥон, кытаатан хааларын билэн, сэрэттэххэ табыллар.
Кырыыһаттан түспүт хаар хонон баран кытааттаҕына, чиҥээтэ-ҕинэ эрбиинэн бысталаан баран дьаарыстыы ууран араас дьиэлэри, кириэппэстэри тутарга, хаар киһини оҥоро, хаарынан сэриилэһэ оонньуурга ордук табыллар кэмэ кэлэр. Куорат олбуордаах ыаллара, уулуссаларга кумах куталларыттан уонна асфальт ууралларыттан үрдээн иһэллэриттэн, саас ууга ыллараллара тиийэн кэлэрэ хаары таһыы диэн үлэни үөскэтэн сылдьар. Ыаллар олбуордарын иһиттэн хаары барытын уулуссаҕа таһан ыраастаан кэбистэхтэринэ, олбуор-дарын иһэ эрдэ, халлаан сылыйдар эрэ куурара ситиһиллэр.
Муус киллэриитэ диэн ааттанар үлэҕэ дьиэ таһыгар муус ыраастааһына, сөбүгэр, оҕо кыайар гына кырбаныыта, көтөҕөн дьиэҕэ киллэриитэ холбуу киирсэ сылдьаллар. Мууһу ыраастыырга кыра сүгэнэн туһаннахха табылларынан оҕо эрдэттэн сүгэнэн сатаан тутта үөрэниитэ, сэрэхтээх буолуута ирдэнэр. Ыраастаммыт мууһу аны сөбүгэр, ол аата көтөҕөн кыайар гына кырбастааһын эрэйиллэр. Сүгэни иҥнэри тутан аһыытынан кыра-кыратык икки өттүттэн хардары-таары охсуолаан оҥхой оҥоруллар, онтон сүгэни көнөтүк тутан баран охсууну күүһүрдэн биэрдэххэ, муус онон алдьанар. Кырбаммыт мууһу салааскаҕа ууран соһон дьиэ ааныгар аҕалан баран көтөҕөн дьиэҕэ киллэрэн аналлаах муус уулларар иһиккэ угуллар. Манна мууһу өссө кыралааһын эрэйиллэр. Онно аналлаах муус анньар диэн уһуктаах тимир тэрил туттуллар.
Сайыҥҥы кэмҥэ дьиэ таһынааҕы оҕуруот бары үлэлэригэр оҕо кыттыһар кыаҕа улаатар. Буор таһыыта, үүнээйилэргэ уу кутуута, сыыс оту ыраастааһын барыта оҕо кыайар үлэлэригэр киирсэллэр. Ийэтэ салайан биэрэринэн үүнээйини олордууну кытта баһылыан сөп. Оҕо бу үлэҕэ кыттыһара айылҕаны кытта биир ситимниир, үүнээйи үүнэн тахсан ас биэрэрин көрдөҕүнэ кыһанар санаата улаатар.
Оҕо улааппытын кэннэ күөлтэн муус ылыыта диэн үлэҕэ сылдьар кыахтанар. Тахсыбыт мууһу кыайар өттүттэн кытыыга диэри анньан таһаарыыга оҕо кыттыһара табыллар. Баҕыыр эбэтэр анньыы уһугунан иҥиннэрэн баран мууһу анньан илдьии ордук табыллар. Биирдэ эмэ сүгэ аһыытынан иҥиннэрэн баран илдьиэххэ сөп. Мууһу хоҥуннарарга атаҕынан тэбэн хамсатыы туһалыыр. Мууһу туруоран дьаарыстааһын ыарахан үлэ. Уута сүүрбүтүн кэнниттэн анньыынан аллараанан анньан өндөтөн баран илиинэн тутан өрө тардан туруоруллар. Онтон икки өттүттэн тутан иҥнэҥнэтэн, халбаҥнатан, хаамтаран сыҕарытан атыттарга сыһыаран биэриэххэ сөп.
Бу үлэлэргэ оҕону үөрэтиини улахан уопуттаах киһи, аҕа баһылыыра, салайара табыллар. Оҕо аҕата этэрин истэри-нэн, үлэни оҥоруу уратыларын этиллибитин курдук толорорунан бэйэтэ баһылаабыт үлэлэригэр оҕону үөрэтэр уонна сыыһа-халты туттубатын үөскэтэр кыаҕа улаатарын туһанара табыллар.
Дьиэ таһынааҕы күн аайы кэриэтэ хатыланан иһэр үлэлэртэн саҕалаан оҕону үлэҕэ үөрэтии ордук туһалаах. (1,44).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.