Дапсы

• Дапсы, киһи - Михаил Петрович Алексеев - биллиилээх саха лингвиһа, филологическай ноуука хандьыдаата, араадьыйаҕа биэрии ааптара.
• Дапсы, тэрил - оҕунан ытааччы илиитин (эрбэҕи) көмүскүүр тэрил.

Дапсы Саха тылын үйэлээх үгэһин тылдьыта. \Ноуукатын эрэдээктэрэ Г.Г. Филиппов\ - Дьокуускай: Бичик, 2005. – 272 с. Төрөөбүт тылбыт култууратын пропагандиһа, төрүт тылбыт баайын, ырааһын, чөлүн туруулаһааччы ф.н.х., суруналыыс М.П. Алексеев – Дапсы саҥа үлэтэ – саха тылын ийэ дорҕоонун сокуонун сатарытыы, тыл үгэс буолбут суолтатын, ситимин талбытынан уларытыы, тылы этиигэ туттуу сиэрин толоостук кэһии туоратылларыгар көмөлөһөр бастакы хардыы. Маныаха ааптар саха төрүт тылын нуучча тылынан үтэйэн, тылы дьадатыы, сыыһырдыы, нуучча тылын саха тылын ис сокуонун алдьатар курдук толоостук туруору тылбаастаан саҥарыы, суруйуу эҥин курдук эгэлгэ үгүс итэҕэһи эмиэ тумнубат. Онон бу киэҥ өрүттээх, саха тылын баайын, ис кыаҕын туһанан, тыл култууратын үрдэтэргэ сабыдыаллыыр тускуллаах үлэ. Тылдьыт оскуола оҕолоругар, устудьуоннарга, учууталларга, суруйааччыларга, суруналыыстарга – сахалыы саҥарар, суруйар, саха тылын туттуу сиэрин билинэр, ытыктыык дьоҥҥо барыларыгар ананар. Аан тыл Аатыттан да көстөрүн курдук, бу – тыл култууратын тылдьыта, уратылаах тылдьыт. Онон бары инники сахалыы – нууччалыы, нууччалыы – сахалыы, сахалыы тылдьыттартан атына – тылы туттуу тылдьыта. Ол эбэтэр тылы, этиигэ бииргэ туттуллар тылларыттан соҕотохтуу ойдом ылан, суолтатын быһаарбат. Тылы сөпкө, сыыһа туттууну тэҥинэн көрдөрөр, сыыһа туттуу туохтан тахсарын, тыл култууратын чопчу ханнык ирдэбилигэр сыһыаннааҕын (ханныгын толорботун, ханныгын кэһэрин) , ол туохха тириэрдэрин ыйан, сөпкө саҥарарга, суруйарга үөрэтэр, сүбэлиир. Ол иһин “Ыйынньык тылдьыт” диэн ааттанна. Тылдьыкка туох тыллар киирбиттэрэ. Саха тылын баайын, дьылҕатын илиитигэр тутан хаалыахтаах аныгы эдэр дьон билбэт, суолтатын таба өйдөөбөт, сыыһа туттар тыллара, тылларын ситимнэрэ, сомоҕо тыллара, сомоҕо домохторо, өстөрүн хоһооно, өстөрүн номоҕо, этиилэрэ, арахсыбат быһаарыылара уо.д.а. киирдилэр. Сыыһа манан бүтэн хаалбат, күн – түүн эбиллэ турар. Соҕотох киһи ситэн хомуйуох, көннөрүөх буолбатах. Өҥө бүтэн, сатаан абырахтаммат буола ибилиттэ сылдьар таҥас курдук. Онон маннык үлэ тохтуура, бытаарара букатын табыллыбат. Кэҥээн – тэнийэн, дириҥээн иһиэх тустаах. Тыл сөбүн – сыыһатын тойоннооһун. Киһи саҥатыгар истибит эрэ барыта тойонньут буолар: сирэр – талар. Маныаха үгүс киһи тылы өйдөөн сылдьара (языковое сознание): тыл суолтатын; төрүт олоҕун, сыһыарыыларын; бу тыл хайдах таба саҥарылларын, таба сурулларын; хайдах уларыйарын – тэлэрийэрин (ханнык – ханнык сыһыарыыны ылынарын); ханнык тыллары кытта тапсарын – тапсыбатын, тапсар тылларын кытта туох суолтаҕа хайдах ситимнэһэн туттулларын; бу тылы – өһү ханнык түбэлтэҕэ туттар табыгастааҕын өйдөөн сылдьара бар дьон (саха бүттүүнэ) өйдүүрүттэн атыннаах буолар. Дьиҥэр, биир омук дьоно биирдик өйдүөхтээхтэр. Тыл сөпкө дуу, сыыһа дуу туттуллубутун быһаарбакка – саҥарбыт саҥаны сөпкө тойоннообокко эрэ (оценка речи) киһи киһини сөпкө өйдүөн, бэйэтэ сөпкө саҥарыан табыллыбат. Саха тылын култууратын туруга. Билигин, тыл үйэлээх үгэһиттэн туораан, литэрэтииринэй нуорбаны кэһэн, тылы бүдүмүк, түбэһиэх туттуу саха дьонугар тэнийэн турар. Иэрэ – тиэрэ өйдөһүү, сыыһа – халты тойонноһуу, онтон сылтаан сууттаһыыга тиийэ өһүргэнсии, өстөһүү – баар буолбут суол. Ол, биллэн турар, силиһэ – төрдө дириҥ. Онон ону өтөр наар көннөрөр кыаллыбат туруктаах. Ону ол диэбэккэ, чаҕыйбакка көннөрө сатыыртан атыны билиэ суохтаахпыт. М.П. Алексеев - Дапсы "саха тылын үйэлээх үгэһин тылдьыта" \Дь.:Бичик, 2005 - 272с\