Далан "Кэриэн ымыйа" айымньытын ырытыы

Саха литературатын историятыгар 1970-с сыллар биир боччумнаах арыйыыларынан «Далан» диэн судургу уонна хорсун ис хоһоонноох өйдөбүлү биэрэр саҥа аат киириитэ буолар. 1978 сыллаахха Василий Семенович Яковлев «Дьикти саас» сэһэнэ ааҕааччы саамай чиэһинэй, саамай ирдэбиллээх араҥатын – олоххо саҥардыы үктэнэн эрэр көлүөнэ – үрдүк сыанабылын, киэҥ сэҥээриитин ылбыта. Бу кэнниттэн тахсыбыт суруйааччы бары айымньылара, кинилэр нууччалыы тылбаастара биһиги литературабыт, историябыт, олохпут саҥаттан саҥа ситиһиилэринэн буолбуттара.

Далан муус устар 1 күнүгэр 1928 сыллаахха Чурапчы улууһугар Кытаанах нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1948 сыллаахха дойдутугар педучилищены ситиһиилээхтик бүтэрэн, туйгун үөрэнээччи быһыытынан Дьокуускайга пединститут студена буолбута. Төрөппүттэрэ, тыа үлэһит дьоно, улахан оҕолорун ситиһиилэринэн киэн тутталлара, уөрэллэрэ: институкка Василий Яковлев эмиэ бастыҥ студеннар ахсааннарыгар сылдьара, норуот муҥура суох баай историятын өссө дириҥник чинчийэр, үөрэтэр баҕалаах профессор Г.П.Башарин куруһуогар дьарыктаммыта.

1952 сыл үүммүтэ... История салаатын төрдүс куурсун студена В.Яковлев науканан салгыы дьарыктанарга быһаарыммыта. Курсовой үлэлэрэ, рефераттара кини онно дьоҕурдааҕын дакаастаабыттара. Маны таһынан саха литературатын умсугуйан ааҕара, билиитин-көрүүтүн бары өттүнэн кэҥэтэргэ дьулуһара. Ол эрээри личноска сүгүрүйүү баттыгастаах кэмэ талааннаах студент инники былааннарыгар ыарахан тыынын биллэрбитэ. Василий Яковлев уонна кини доҕоро Михаил Иванов (Багдарыын Сүлбэ) политическай буруйдааһыҥҥа балыллан, хаайыыга киирбиттэрэ. Мантан 1954 сыллаахха толору ребилитацияламмыттара уонна, бэрт эрэйинэн да буоллар, институттарыгар дьыалаларын кэтэхтэн үөрэниигэ көһөртөрөн, дипломнай үлэлэрин ситиһиилээхтик көмүскээбиттэрэ.

Эдэр сааһын сылларын туһунан Далан икки бөдөҥ айымньыны, романы суруйбута: «До5оруом, дабай күөх сыырдаргын» (1985), «Дьылҕам миэнэ» (1994). Манна 1940-1950-с сыллар кирбиилэригэр Сэргэлээххэ студеннар, тыа сиригэр холкуостаахтар олохторун, ырыаларын ойуулааһына сүрүн геройдар уобарастарын нөҥүө арыллар. Маҥнайгытыгар ааҕааччы болҕомтотун Ньургун Тулааһынап, оттон иккис, документальнай ромаҥҥа студеннар Михаил Иванов уонна ааптар, эдэр суруйааччы Афанасий Федоров уобарастара тардаллар.

Василий Яковлев үөрэҕин бүтэрээт, идэтинэн Усуйаана, Нам, Чурапчы улуустарыгар учууталлаабыта. Билигин кини үлэтин, үөрэнээччилэргэ кыһамньытын туһунан үөрэппит оҕолоро истиҥник, ытыктабыллаахтык ахталлар. Учууталлыыр кэмгэр матырыйаал хомуйан 1981 сыллаахха Казаннааҕы педагогическай институт Учуонай сэбиэтигэр “Саха норуотун үөрэхтээһиҥҥэ нуучча сайдыылаах интеллигенциятын оруола” диэн тиэмэҕэ диссертация көмүскээн педагогическай наука кандидатын учуонай истиэпэнин ылбыта. Оскуолаҕа үлэлии сылдьан маҥнайгы кэпсээннэрин, «Дьикти саас» сэһэнин суруйбута. Саха норуотун түҥ былыргы историятын, фольклорун чинчийиит эмиэ оскуолаҕа үлэлиир кэмигэр саҕаламмыта.

1977 сыллаахха “Чолбон”(оччотооҕуга – “Хотугу сулус”) сурунаал редакциятыгар проза салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэҕэ ыҥырыллыбыта. Оттон 1992 сылтан сурунаал кылаабынай редакторынан талыллан, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри улэлээбитэ. Көрөрбүт курдук, саха народнай суруйааччыта Далан бэйэтин олоҕунан, үлэтинэн талаан уонна дьулуур ураты кыаҕын бигэргэтэр холобур буолуон сөп: кини суруйааччы, фольклорист, этнограф, учуутал, научнай үлэһит буолар дэгиттэр дьоҕуругар эдэр сааһыттан олох араас ыарахаттарыттан булгуруйбат кытаанах санаата көмөлөспут эбит.

Мин Далан олус элбэх сэһэннэрин, кэпсээннэрин аахпытым. Ол курдук, “Кэриэн ымыйа: Үһүйээннэр, номохтор, кэпсээннэр” диэн сборнигын аахпытым. Бу кинигэҕэ олус элбэх үөрэтэр ис хоһоонноох айымньылар бааллар. Онтон саамай биһирээбитим «Бириис» диэн кылгас кэпсээн буолар. Бу кэпсээҥҥэ кыра Лена диэн кыыс туһунан кэпсэнэр. Лена саахымат күрэхтэһиитигэр кыттар. Бу күрэххэ олус сөбүлүү көрбүт куукулатын кыайыылаах буоллаҕына бириис биэриэхтээхтэр. Лена Семаны кытта киирсиитигэр кыайыылааҕынан тахсар. Киниэхэ ымсыылаах-баҕалаах бирииһин оскуола чемпиона буолбутугар куукулатын туттарбыттара. Лена онтон олус үөрбүтэ. Бирииһин илиитигэр тутаат, Лена билбэт кыракый кыысчаана иннигэр турарын көрө биэрбитэ. Кыыс хап-хара чоҕулуспут харахтара адьас куукулаттан арахпаттара, Лена диэки ымсыырбыттыы көрөрөрө. Лена кыракый кыысчааны олуһун аһыммыта, үксү саныы барбакка, билбэт кыысчааҥҥа куукулатын туттарбыта. Кыысчаан үөрүүтүүттэн харахтара чаҕылыһа түспүттэрэ уонна куукулатын ыгатык, кимиэхэ да биэрбэттии, кууспута, Ленаҕа олуһун махтаммыта. Лена дьиэтигэр тиийээтин кытта дьоно курэҕэ хайдах ааспытын ыйыталаспытынан барбыттара. Лена кыайбытын уонна куукулатын кыыска биэрбитин барытын кэпсээбитэ. Дьоно, ону истээт, өссө ордук үөрбүттэрэ. Аҕата кинини ылан дьиэ үрдүгэр тиийэ өрө бырахпыта. Ийэтэ кинилэри тула көппүтэ.

  Түмүктээн эттэххэ, бу кылгас кэпсээнинэн суруйааччы биһиэхэ дьон амарах сүрэхтэрин, үтүө майгыларын уонна төрөппүттэр сөптөөх иитиилэрин көрдөрөр. Лена бэйэтэ олус баҕарбыт куукулатын билбэт кыысчааҥҥа аһынан бэлэхтээн кэбистэ. Далан биһиэхэ бу кэпсээҥҥэ Лена курдук амарах сүрэхтээх буоларбытыгар көрдөһөр. Биһиги билиҥҥи үйэбитигэр Лена курдук амарахтаах сүрэхтээх дьоннор эмиэ бааллар. Холобур, мин аҕам олус күүскэ ыалдьарын саҕана биһиги бөһүөлэхпит дьоно биир сомоҕо буолан, аҕам эмтэнэригэр харчы муһан биһиэхэ улахан көмөлөөбүттэрэ. Ол курдук, мин санаабар, биһиги бары амарах сүрэхтээх уонна үтүө майгылаах буоларга дьулуһуохтаахпыт.