Василий Андреевич Алексеев

Василий Алексеев – уйан тыллаах лирик поэт

Киириитэ

Сир бэрдэ, кэрэтэ

Мин дойдум Кырыкый.

Сурэхпэр бигэтэ

Бу ырыам тылын ый!

Бу хоьоон автора биьиги биир дойдулаах киэн туттар киьибит Россия суруйааччыларын союьун чилиэнэ,поэт Василий Андреевич Алексеев буолар.

Василий Алексеев оло5о.

Василий Андреевич Алексеев 1949 сыллаахха муус устар 8 кунугэр Кырыкый нэьилиэгэр Ирина Спиридоновна уонна Андрей Васильевич Алексеевтар дьиэ кэргэннэригэр биэс о5оттон иккис о5онон кун сирин корбутэ.

Дүллүкү сэттэ кылаастаах оскуолатын бүтэрбитэ.

Сайын аайы дьонун кытта оттоһон, айылҕалыын ыкса алтыһан улааппыта. Иитиллибит эбэтин Ирина Никитична Прокопьеваны олус истиҥник таптыыра. Иккиэн сүрдээх иһирэх сыһыаннаахтара. Күндү киһитигэр хас да хоһоонун анаан турар.

Тахсар күнүм кэриэтэ

Таптыыр эбэм Өрүүнэ…

Эйигинниин дьоллоохтук

Эмньик сааһым ааспыта.

Дьокуускайдааҕы арыы собуотун маастардарын бэлэмниир оскуолаҕа үөрэнэн, уон алта сааһыттан үлэһит буолан, Таатта арыы собуотун маастарынан үлэтин уһун суолун са5алаабыта. Манна тапталын Тыараһа кыыһа Катя Эртюкованы көрсубутэ

Дууьатын айматан-ааттатан

Кыыс бэрдин батыьан аат ааттаан

Тапталын булбута Тааттаттан.,

Кини ыал буолан, олохтоохтук оҥостон Чөркөөххө олохсуйбута. Екатерина Ивановна киниэхэ ыллыыр айар музата буолбута. Кинилэр 5 о5олоохтор, сиэннээхтэр.

42 сыл устата Чөркөөхтөн харыс да халбарыйбакка сөбүлүүр идэтинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Үлэтигэр олус эппиэтинэстээҕэ. Бэйэтин таһымын куруук үрдэтинэрэ. Бииргэ үлэлиир дьонун сатабыллаахтык салайан, кинилэр собуоттарын бородууксуйата куруук үрдүк хаачыстыбалаах буолан, дьон биһирэбилин ылара. Василий Алексеев оҥорор арыыта Россияҕа бастыҥынан билиниллибитэ. Арыыта аар-саарга аатырбыта, уһулуччу ураты минньигэһинэн саханы эрэ буолбакка, араас омук асчыттарын болҕомтолорун тардыбыта. В.Алексеев саха ыаҕайытагар тапталлыбыт арыытын Россия президенэ Борис Ельциҥҥэ кэрэ бэлэх оҥорбуттара. Улэтэ – хамнаьа араас бириэмийэлэринэн, грамоталарынан, знактарынан, ааттарынан-суолларынан бэлиэтэммитэ. Ол курдук коммунистическай улэ ударнига, пятилеткалар ударниктара, соцкуоталаьыы хас да тогуллээх кыайыылаа5а, Тааттаа мясомолкомбинатын Бочуотун кинигэтигэр киирбитэ, СР тыатын хаьаайыстыбатын министерствотынан “Урдук категориялаах арыы онорор маастар” аата инэриллибитэ, СР тыатын хаьаайыстыбатын утуолээх улэьитэ бочуоттаах аат кини улэтин тумугун кэрэьэлииллэр.

Саха норуоднай поэта Семён Руфов биьиги биир дойдулаах поэтпыт Василий Андреевич Алексеев хоьооннорун тылын кууьун, эриэккэс кыа5ын туьунан маннык этэн турар: «Василий Алексеевы мин талааннаах лирическай поэт быьыытынан урдуктук сыаналыыбын, угус аа5ааччылара эмиэ оннук ылыналлар. Кини хоьоонноро уурбут-туппут курдук уран формалаахтар, ис иьиттэн субуллан тахсан иьэрдии хомо5ой тыллаах-остоох буолаллар.»

Василий Алексеев поэзиятын уратытынан, тылын уран кууьунэн, киьини чахчы астыннарар формаларынан уратылара буолар: рифма, аллитерация, анафора, наарынан тэн суьуохтээх устуруокалар айымньыны минньигэстик иьиллэр музыкальнай киэптээх онороллор. Манна ураты суолтаны судургу эрээри тупса5ай, атылыы формалаах тылларынан дьуорэлэьэр рифма араас коруннэрэ ылаллар. Ол иьин кини хоьооннорун тутула чэпчэки буолар. Санаатын холкутук хоьуйар, форма5а хаайтарбат, ойуулааьынын чинэтэн, чопчулаан субу харахха косто туьэр хартыына5а кубулутар.

Холобур: Санаабар сир барыта

Сырдыы, кэнии туспутэ

Сурбун-куппун долгута

Сурэх оро мохпутэ.

Василий Алексеев поэзиятын итэ5этиилээх кууьэ поэт хоьуйар уобараьын эбэтэр тиэмэтин арыйыытыгар бэйэтин иэйиитин, дууьатын туругун хайдах баарынан, олохтон быьаччы ылан сиьилээн биэриитигэр эмиэ баар.

Сирэм куохпэр уктэнээт

Сырдыы тустум, оо, дойдум,

Уоруубуттэн, Укукээт,

Ус кутунан долгуйдум.

Ханнык ба5арар суруйааччыга айар улэтигэр ойуччу улахан бол5омтотун уурар тиэмэлэр, уобарастар баар буолаллар. Ол курдук Василий Алексеевич поэзиятыгар таптал тиэмэтэ ойуччу суолтаны, миэстэни ылар. Кини бу хоьоонноро уран тылынан олус ис киирбэхтик итиэннэ сурэ5и-быары иьинэн киирэр курдук иэйиилээхтик хоьуйуллубуттар.

«Мин бачча кырдьыахпар диэри бэрт элбэх хоьоону бэрийэн кэлбит о5онньорбун, ол гынан баран Василий Алексеев курдук тапталы энин араастык эгэлгэлээн элбэхтик, урдук талааннаахтык хоьуйбут поэты оторунэн корсо иликпин» диир Василий Алексеевы улахан литература5а киллэрбит, алгыьын анаабыт утуо до5оро, норуодунай поэт Сэмэн Руфов. Кырдьык да5аны, Василий Алексеев таптал тиэмэтигэр хоьоонноро киьиэхэ нарын иэйиини уьугуннарар, долгутар абылыыр ураты куустээхтэр.

Холобур: Хара5ым уота хатанна

Ханыл сурэ5им долгуйда,

Хааным хамсаан ыгылынна,

Хаарыан кулумум хараарда…

Суьуохтэрим босхо барда,

Сурум-кутум сутуктэннэ,

Саныыр-санаам сарбылынна,

Оркон ойум оьулуннэ…

Ханнык да айыы эрэйэ,

Хаайыан бобуон сэрэйбэтим,

Тапталбар эппиэт эрэйэ

Таайыах бу тылларгын тистим…

Василий Андреевич поэзиятыгар эмиэ биир ойуччу суолтаны ылар хоьооннорунан буолаллар айыл5аны хоьуйар хоьоонноро. Айыл5а бары костуутун туойар, хоьуйар, ийэ айыл5атын бастын ырыаьыта диэххэ соп. Ол «Ньургуьуннар», «Хатынчаан», «Саас ырыата», «Урун туун», «Бэс ыйын сарсыардата» о.д.а. хоьоонноругар айыл5а айгыр-силик киэргэлин, отун-маьын, сибэккитин-симэ5ин таба корон, кэрэтин булан нарыннык, ураннык хоьуйбутуттан костор. Холобура саха сирин саамай кыраьыабай сибэккитин сардаана туьунан бу курдук суруйар:

Алаас мааны кыысчаана

Аралыйар сардаана –

Тупсубутун олуьуон,

Тулам ситэн туйгунуон!

Эйигиттэн киьиэхэ

Итии суурээн кутуллар,

Тырымныттан сурэххэ

Тыыннаах ситим тардыллар.

Кини айыл5а уран хартыыналарынан оло5у, дьыл5аны ойуулаабыта, сыаналаабыта угус. Холобур «Тулаайах хатын» диэн хоьоонугар айыл5а уонна киьи быстыспат ситимнээхтэрин, бэйэ бэйэлэригэр майгыннаьар оруттэрин маннык суруйар:

Куьунну сарсыарда эргийдим

Кулуктээ санаабар сууланан

Дьол диэнтэн мин эмиэ мэлийдим

Дорообо, хатыным барахсан.

Дьыл5а5ын утары барбакка

Дьин-чахчы кинилиин ойоьон

Тумулга эн суурэн хаалбакка

Тулаайах тура5ын осоьон

Сэмэйдик ыл норуй мин туоспэр

Сэгэриэм уруулуу курдукпут

Со5отох да буолбут иннигэр

Сордоьон кыьыны туоруохпут.

Ити курдук Василий Алексеев лириката кини дьиннээх айыл5аттан алгыстах поэт буоларын итэ5этэр.

Василий Алексеев чугас дьонугар анаабыт хоьоонноро эмиэ элбэхтэр. Кинилэргэ анаан суруйбут хоьоонноругар «Эбэбэр», «О5обор», «Эдьиийим унуо5ар», «Кэргэммэр» о.д.а. истин иэйиитэ, таптала, ахтыл5ана, харыстабыллаах сыьыана костор.

Эн хара5ын туунну халлаан

Сулуьунуу умайар

Сылайбакка миигин таптаан

Сырдыгынан сыдьаайар

Махтанабын эйиэхэ

Миэхэ аргыс буолбуккар

Ырабын тустээн уйэлэргэ

Ырыабар тыллыбыккар

Василий Алексеев биьигин ыйаабыт дойдутун Кырыкыйы олус ахтар, кундутук саныыр этэ. Торообут дойдутун дьонугар истин санаатын, дойдутун айыл5атын кэрэтин, алаастарын ахтыл5анын биир дойдулаахтарыгар анаабыт хоьоонноро туоьулууллар.

Биирдэ эмэ

Биьирэмнээн биирдээм

Бахымахха биьикпэр

Баар-суох диир кунду сирбэр,

Ахтыл5аммын таьаара,

Анаан-минээн

Аат-ааттаан

Тиийбит киьи,

Тиийбит киьи.

Кини тоьо да ыраах сырыттар биир дойдулаахтарын туьугар мэлдьи ыалдьа, долгуйа сылдьара.

Кырыкыйдар, суолгутун-иискитин

Кытаатан корунун-истинин

Ходуьа сиргитин эбинин

Хорууну холлоохтук силэйин,

Хотону оссо да кэнэтин,

Хоро5ор муостаа5ы тэнитин,

Сыьыыга сыспайы сиэллэрин

Сыа-арыы аскытын дэлэтин.

Маннык торообут дойдутугар анаабыт хоьооннорунан буолаллар: «Укукээт», «Мин ахтабын Кырыкый дьонун», «Ахтыл5ан», «Биьиэхэ Кырыкыйга», «Кырыкый сирэ быраьаай», «Бахымахпар» о.д.а.

Васлилий Алексеев иккис торообут дойдутунан буолар – Таатта. Манна талыы талба Таатта5а кини оло5ун улахан анарын олорбута. Тааттаа киниэхэ эрэллээх кэргэни, учугэйкээн о5олору – сиэннэри, байылыат оло5у эрэ бэлэхтээбит буолбатах. Киниэхэ бу утуокэн сир иккис улуу бэлэ5инэн, айар дьалынын оссо куускэ уьугуннаран, ону салгыы сайыннаран, элбэх бэртээхэй хоьоону, поэманы айдарбыта буолар. Олор истэригэр Таатта сирин-дойдутун, дьонун-сэргэтин туьунан суустэн тахса истин тыллаах нарын – намчы, уран хоьооннору, поэмалары айбыта. До5отторун, саха поэттарын ортотугар Таатта тойуксута, Чоркоох Баьылайа диэн ааттанар буолбута.

Тааттам – санам сааскыта

Мин оло5ум саьар5ата,

Ыраас ырам эгэлгэтэ,

Ыйдаах кунум кэрэкэтэ!

Саппа5ырбыт санаабын

Сайа охсон сай5аа эрэ,

Эмиэ этэ турабын:

Эйигинниин олох кэрэ!

Иккис дойдутунан буолбут сиригэр анаабыт хоьооннорун тыллара уйэлэргэ дьон торообут торут сирдэригэр тапталларын кэрэьэлиэхтэрэ турда5а.

Тумук.

Уйан куттаах ураты нарын иэйиилээх лирик поэтпыт Василий Андреевич Алексеев поэзията кинини ахтарбыт, саныырбыт тухары, кини хоьооннорун умсугуйан туран аа5арбыт тухары уйэлэргэ сутэн симэлийэн хаалыа суо5а диэн туран бу улэбин кини тылларынан тумуктуохпун ба5арабын:

Алааспыттан куус ылан

Айар имэн уьуктар,

Ыраас хаары ытыьан

Ыйданалыын ыллаьар.

Айыы киьиэм, аах манны-

Алааспытын ордоруох, со5урууну да анны

Сирэн талан соьутуох.

Оьор, молтуур куннэргэ,

Ойотторо туруохпут,

Адьас кунтэн суттэххэ

Алаас тыала буолуохпут.