Ойуур бэһэ

Бэс (лат. Pinus sylvestris) эбэтэр бэс атын көрүҥнэриттэн араараары Ойуур бэһэ дииллэр. Мутукчалаахтар уруулуу уустар бөлөхтөрө.

Кылгас морфологията

Сырдык күрэҥ, чараас хыҕылана сылдьар сутукалаах, 25-35 м тиийэ үрдүктээх мас. Иннэтиҥи сэбирдэхтэрэ (мутукчалара) иккилии олороллор, кытаанахтар, өлбөөркөйдүҥү от күөхтэр. Туорахтара кытаанахтар, өлбөөркөйдүҥү от күөҕэ дьуһүннээхтэр.

Үүнэр сирэ

Кумахтаах, күн үчүгэйдик көрөр сиригэр, уу ылбат үрэхтэр, өрүстэр тардыылара, хайыр таастаах хайалар, соҕуруу күн көрөр эниэлэрэ. Булкаастаах ойуур, сороҕор, бэс чагда буолаллар.

Тарҕанан үүнэр сирэ

Киин уонна соҕуруу оройуоннарга.

Туттуллар органнара

Үнүгэһэ, мутукчата (иннэтэ) уонна сымалата. Үнүгэһин саас бөскөйөн эрдэҕин, иннэтин күһүҥҥүттэн, салгын температурата 0°С аллара түһүөҕүттэн саас 0° С үөһэ тахсыар диэри хомуйуллар.

Химическай састааба

Бэс сымлата 35 % диэри эфирдээх арыылаах, сыалаах уонна кислоталардаах. Үнүгэстэригэр эфирдээх арыы (0,36%), дубильнай веществолар, аһыы вещество пиницикрин, фитонцидтар бааллар; мутукчатыгар (иннэтигэр) аскорбиновай кислота (0,1-0,3%), дубильнай веществолар(5%)? Өссө эфирдээх арыы (0,13-1,3%), К, В₁, В₂, Р битэмииннэр булуллубуттар. Саха сирин усулуобуйатыгар үнүгэстээх кыра лабааҕа – 0,78-1,3%; иннэтигэр 0,75-1,38%; лабаатыгар 0,60% сиэмэлээх икки сыллаах туораҕар 0,42% эфирдээх арыы баара көстүбүт (Слепцова уо.д.а., 1995), хатырыгыттан 15,4% танид булуллубут (Макаров, 1970). А.Д. Егоров (1954) бэс иннэтиттэн С битэмиинин ыйдарынан быһааран анализтаабытын түмүгэр: муус устар, ыам ыйдарыгар 604 мг/%, бэс, атырдьах ыйдарын устата 417 мг/%, балаҕан ыйыттан алтынньыга 549 мг/%, сэтинньиттэн – кулун тутар устатын тухары 61 мг/%. Өссө бэс мутукчата (иннэтэ) 10,54 мг/% каротиннаа5а быһаарыллыбыт. Бу анализтар көрдөрөллөрүнэн, Саха сирин усулуобуйатыгар үүнэр бэс мас атын арҕааҥҥы уонна соҕуруу сытар сирдэр бэстэринээҕэр олус үрдүк эфирдээх арыылаах уонна битэмииннэй активностаах. Итини таһынан бэс мутукчата С битэмиинэ ичигэс кэмҥэ аҕыйах, тымныйдаҕына элбиир.

Медицинаҕа туттуллуута

Бэс препараттарын сүһүрүүнү уонна С битэмиин тиийбэтинэн сыыҥканы утары, дезинфекциялыыр, сөтөл тахсарыгар уонна ииктэтэн ыраастыыр дьайыылаахтарын иһин медицинаҕа киэҥник тутталлар. Бэс үнүгэстэрэ ииги таһаарар уонна сөтөлү эмтиир холбодоһуктарга киирэллэр. Бэс үнүнгэстэрэ оргутуллубут уутун тыынар орган ыарыыларыгар тыынарга (ингаляцияҕа) тутталлар. Сымаланы көннөрү терпентины итии уу паарынан хачайдаан эфирдээх арыытын ыраас скипидары (тэрпиннэй арыы), ылаллар. Ити кэнниттэн хаалар сымала канифоль дэнэр. Скипидар медицинаҕа да, норуот хаһаайыстыбатыгар да киэҥник туттуллар. Ол курдук скипидары тас бааһы эмтииргэ маас, бальзам уо.д.а. оҥорон, ревматизмҥа, тымныйыыга соттоллор, утйар хос, дьиэ салгынын ыраастыырга ыстараллар, тыынарга дезинфекциялыыр курдук, күөмэй ыарыыларыгар, сөтөлгө тутталлар. Терпингидрат улахан дьоҥҥо бронхикка ананар. Бэс мутукчатын концентрата уонна көөнньөһүгэ сыаналаах С битэмиин төрүттэрэ буолалларын иһин сыыҥка ыарыыны сэрэтэргэ эмтииргэ туһаналлар. Канифоль уонна терпентин плаастыры, мааһы бэлэмнииргэ тутталлар. Мутукча көөнньөһүгэ ордук элбэх С битэмииннээҕэ кыһын буолара улахан суолталааҕын иһин С битэмиин тиийбэтигэр туһаналлар. Итиниэхэ 4 ыст. сууйуллубут, илдьиритиллибит мутукчаны 3 ыст. тымныы уунан куталлар, иэдьэгэй уутунан эбэтэр соляной кислотанан (5 мл 3%-наах суурадаһын), ол эбэтэр 2 ч. нь. 10% уксуус суурадаһыгынан аһытыллар уонна 2-3 хонук устата хараҥа сиргэ сөп-сөп булкуйа-булкуйа туруоран, көөнньөрөн баран сиидэлэнэр. Көөнньөһүк аһыҥас соҕус буолар, ол иһин көөнньөһүккэ саахар эбэтэр фрукта уутун уо.д.а. эбиэххэ сөп. Көөнньөһүгү 1-2 ыст. күн устата аһаан баран иһиэххэ сөп. Мутукча экстрагын уонна көөнньөһүгүн киин ньиэрбэ систематын, сүрэх, тымыр ыарыыларыгар ваннаҕа тутталлар. Народнай медицинаҕа бэс убаҕас сымалатын уос быһыта барарыгар, кутургуйаҕа, өр оспот бааска, уулаах экземаҕа соттоллор, куртах, сиэн оһоҕос сүһүрэн бааһырыытыгар 50 мг, күҥҥэ үстэ аһыах иннинэ иһэллэр. Бэс үнүгэһин водянкаҕа, бронхикка тыынар орган үөһэ өттүлэрэ, үөс хабаҕа сүһүрүүтүгэр, хаан ыраастыыр курдук, араас тирии ыарыыларыгар, ыйданары бэрээдиктиир (наһаа элбэхтик кэлэригэр), рахикка, бүөргэ, хабахха таас уонна кумах үөскүүрүгэр, о.д.а. тутталлар. Сымаланы сөтөлгө 5-6 бурдук туораҕын курдугу күҥҥэ иккитэ сииргэ сүбэлииллэр. Скипидар улахан дозата буортулаах. Пинабин диэн бэс препарата нефриккэ, бүөрдэригэр таастаахтарга уонна нефрозка көҥүллэммэт.

Литература

Басыгысова Анна Петровна. 2004 НКИ Бичик 2004. "Саха сирин эмтээх үүнээйилэрэ"