Бордоҥ нэһилиэгин кинээстэрэ

Бордоҥ нэһилиэгин кинээстэрэ (1760–1919)

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыбын 1760—1816 сс. докумуоннарыгар нэһилиэктэр ааттарынан буолбакка баһылыктарын аатынан «родовичи князца» диэн сурукка киллэрэллэр эбит. Ол аата бу аҕа ууһун бу киһи салайар, кини дьонноро диэн аатын-суолун ыйан туран суруйаллара. Холобур, 1796, 1811 сс. ревизияларга «родовичи Бордонской волости князца Илбэн Идэлгина». Дьиҥинэн ыллахха, «кинээс» солото Арассыыйаҕа үрдүк ыраахтааҕынан анал дворяннарга эрэ бэриллэрэ. «Князь» диэбэккэ биһиги курдук кыра омуктарга суолтатын намтатан диэххэ сөп «князец» диэн сурукка киллэрбиттэрэ интэриэһинэй. Оттон былыргы сахалар «кинээс» диэн судургутук ааттыыллара. «Князец» солото кэлин 1822 с. «инородецтары» дьаһайар со¬куон киириэҕиттэн уурайан «староста» диэн буолбута. Ыраахтааҕыттан 1872 с. атырдьах ыйын 5 күнүнээҕи ыйааҕынан кинээстэргэ наҕараада быһыытынан форменнай кафтан кэлэр буолбута. Маннык форманы куортуктаах кинээс, ол аата наҕараадаламмыт эрэ староста кэтиэхтээҕэ ыйыллыбыта. Бу иннинэ куортук кинээстэн кинээскэ дуоһунаска уларыйдахтарын аайы бэриллэн иһэрэ.

Нэһилиэк дьаһалтата диэн староста (баһылык) уонна 3 тарсыына (старшина), ону таһынан 3 сылга хаһаайыстыбаннай староста диэн талыллара. Староста уонна старшиналар Улуус управатынан Бүлүү исправнигар тиийэн, онтон губернаторынан бигэргэнэр этэ. Суруксут хантыраак түһэрсэн үлэлиирэ. Суруксутунан үөрэхтээх дьон дуогабардаһаллара. Ол курдук Аверкий Семенов диэн нуучча сыылынайа 18 сыл олорбутун тухары суруксуттаабыт. Ол иннинэ Бүлүү эҥээр нэһилиэктэргэ наар суруксутунан Степан Попов диэн хаһаак суруксуттуур эбит.

«Скороходтар» (кэлин рассыльнайдар диэн ааттаммыттара) бааллара, ол аата «түргэн атах», сорук-боллур дьон. Быраабаҕа наар баар буолуохтаах уонна араас бэбиэскэни, суут уураахтарын тарҕатар, суһал наадаҕа баран кэлэр, суукка ыҥырталыыр эбит. Кинилэри кытта дьаһалта контракт түһэрсэр. Холобур, 1912 с. муус устар 28 күнүттэн 1913 с. муус устар 28 күнүгэр дылы болдьоххо Алексеев Никифор-Боруораҥ түһэрсибит. Оччотооҕуга кинээс солото удьуордаан бэриллэрэ. Былааска олорор дьон быыбар аайы бэйэлэрин оҕолорун, аймахтарын туруораллара. Түөрт сыл буола-буола быыбар буолара, үксүгэр биир киһи былааска үс-түөрт болдьоххо хаалан иһэрэ.

Саамай эрдэтээҥи сурукка киирбит кинээһинэн Илбэҥэ Идэлгин Бордоҥ буолаһын кинээһинэн архыып докумуоннарыгар 1769 сылтан көстөр. Сүрэхтэнэн нуучча миэрэтинэн Иван Попов диэн буолбута. Ойоҕун Хаҥалас кинээһин Бүөчээн Мөкүрүөк кинээс кыыһын Обуйааны бэйэтиттэн 17 сыл балыс кыыһы сүгүннэрэн аҕалан сурукка киирбитинэн 5 уолламмыт: Сэгэрсин, Кэлтээки, Айанньыт, Иитийэс, Оҕонньор. Бу уолаттарыттан кэлин аҕатын суоллаан кинээстээбит суох. Былыргы суруктарга Идэлги аҕатын ууһа, эбэтэр оруодата диэн, 1813 сылга дылы 3 аҕа ууһа баара. Онон уолаттара оҕо-уруу тардынан 3 аҕа ууһунан тарҕаммыттар.

Саамай уһуннук удьуордаан кинээстээбит Филипповтар буолаллар. 1781 сылтан Тыккыйас Бээрин (нуучча миэрэтинэн кэлин Филиппов диэн буолбут) кинээһинэн сурукка көстөр. 1789 с. Захар Филиппов талыллыбыт. Кини кэнниттэн 1795 с. кинээһинэн Андрей Филиппов (Попов) быыбардаммыта. Өлүөн иннинэ 1816 с. улуус быраабатыгар икки сылга быыбарынайынан талыллан үлэлээбитэ. Кини 64 сааһыгар кинээстии олорон 1819 с. муус устар 20 күнүгэр өлбүтэ. 1819 сыл бэс ыйыгар чаччыына Дьэкиим Идельгин Үөһээ Бүлүү дьаһалтатыгар арааппар түһэрэр. Онно этиллэринэн нэһилиэк кинээһинэн удьуордаан Филиппов чаччыына уолун Егор Попову нэһилиэк дьоно-сэргэтэ талбытын иһитиннэрэн туран бигэргэтэригэр көрдөһөр. Егор Попов онон эмиэ удьуор Филипповтар. Кини 1822 с. старостанан талыллан баран 1826 с. дылы нэһилиэги салайбыта. Архыыпка 1823 сыл кулун тутар 15 күнүгэр Үөһээ Бүлүү исправнигар көрдөһүү түһэрбитэ харалла сытар. Онно «сааһырдым, ыарытыйар буоллум, дуоһунаспыттан ууратыҥ» диэн көрдөһүү түһэрбит. 1824 с. Андрей Филиппов уола Захар Филиппов 1830-с сылларга дылы талыллан үлэлээбитэ. Захар уола Василий Филиппов 1858 с. ревизияҕа старостанан сылдьар. Василий Филиппов уола Николай Васильевич Филиппов кэлин 1894 с. талыллан нэһилиэги салайа сылдьыбыта.

1844 с. алтынньы 13 күнүттэн 1858 с. дылы Егор Попов уола Степан Егорович Попов старостанан үлэлээбитэ. Кинини кытта бииргэ талыллан старшиналарынан Еким Федоров, Уар Осипов, Василий Потапов үлэлээбиттэрэ. Степан Егорович Попов уолаттара Константин, Иван-Куттах баай, Егор удьуордаан эмиэ нэһилиэги салайбыттара.

1873 с. олунньу 23 күнүгэр 38 саастаах Иван Степанович Попов-Куттах старостанан бигэргэтиллибитэ. Киниэхэ старшиналарынан Уар Осипов уонна Василий Потапов анаммыттар Иван Степанович-Куттах баай 1884 с. өлбүтэ. Кини кэнниттэн Константин Степанович Попов 1885—1896 сс. талыллыбыта. 1889 с. хаһаайыстыбаннай старостанан үс сылга болдьохтоон Михаил Павлов-Оруука уола талыллан үлэлээбитэ. 1890—1893 сс. — старостанан үлэлээбит Николай Васильевич Филиппов (старшиналар Гаврил Филиппов, Константин Марков, десятнига Николай Степанов, Федор Васильев). 1897—1898 сс. — старостанан үлэлээбит Константин Васильевич Попов (старшиналар Николай Степанов, Митрофан Федоров, Константин Осипов, Степан Петров). 1899—1900 сс. — старостанан үлэлээбит Митрофан Федоров (старшиналар Константин Осипов, Николай Петров, Николай Степанов). 1901—1902 сс. — старостанан үлэлээбит Тимофей Филиппов (старшиналар Федор Васильев, Димитрий Семенов, Андрей Егоров). 1903 с. нэһилиэги салайбыт Федор Васильев (старшиналар Дмитрий Иванов, Николай Данилов), Иван Степанович Попов-Куттах баай. Уаров В.И. уруһуйа «хозяйственный старостанан» Константин Игнатьев талыллыбыт.

1904 с. старостанан Константин Попов буолбут (старшиналар Димитрий Семенов, Петр Андреев, Димитрий Иванов, Филипп Егоров). 1905 с. Бүлүү уокуругун земскэй сэтээтэлэ уурааҕынан Константин Попов бурдук итээбит диэн дуоһунаһыттан босхоломмут. Онон Константин Осипов буолбут. Бордоҥ нэһилиэгин мунньаҕын боротокуолугар нэһилиэк бастаахтара тус бэйэлэрин бэчээттэрин туруорбут докумуоннара. 1890 с., ахсынньы 26 күнэ. 1906—1908 сс. — Митрофан Федоров (старшина Федор Екимов уола) старостанан үлэлээбитэ (старшиналар Константин Осипов, Петр Васильев). 1908—1909 сс. — старостанан үлэлээбит Прокопий Петров (старшина Константин Осипов). 1910 с. Игнатий Попов старосталаабыта (старшиналар Никита Михайлов, Николай Степанов). 1911 с. Игнатий Константинович Попов старосталаабыт. 1912—1913 сс. старостанан үлэлээбит Лев Федотович Тимофеев (старшиналар Никита Михайлов, Николай Степанов, А. Иванов) үлэлээбит. 1913—1916 сс. — Митрофан Митрофанович Федоров (старшиналар Константин Осипов, Гаврил Филиппов, Гаврил Степанов). 1916 с. — староста Тимофей Филиппов, старшина Еремей Иванов. 1916—1919 сс. — староста Лев Тимофеев, старшиналар Еремей Иванов Киселяев, Семен Иванов, Данил Васильев.

Чаччыыналартан (нууччалыыта «старшина») Еким Васильевич Идельгин өр сылларга үлэлээбитэ. 1791—1819 сс. уопсастыбаннай (хаһаайыстыбаннай) ыстаарыстанан 69 сааһыгар дылы дьаһайбыта. 1819 с. от ыйын 10 күнүгэр суруйбут арааппара «дуоһунаспыттан босхолуургутугар, сөбүн үлэлээтим, ыарытыйабын» диэн аккаастаммыт. Кини уола Андрей Екимов өр сылларга чаччыыналаабыта, 1856 с. 76 сааһыгар өлбүтэ. «Түөнэ уола баай Дьэкиим» диэн сурукка киирбит өр сылларга чаччыыналаабыт Еким Федоров буолар. Кини туһунан Филипп Филиппов 1960-с сс. «Олоорус» диэн уос номоҕун устан ылан учууталыгар Багдарыын Сүлбэҕэ биэрбитин, кэлин Багдарыын Сүлбэ хаһыакка бэчээттэппитэ. Архыыптан булан көрдөххө чахчы Олоорус Петрушкин диэн оҕото-уруута суох сулумах киһи баара сурукка киирбит.

Чаччыыналарынан Еким Федоров, Игнатий Иванов, Никита Захаров, Егор Афанасьев-Баһырҕас, Федор Екимов-Тыһаҕас, Степан Степанов-Сэкир, Константин Марков, Федор Васильев, Прокопий Петров, Уар Осипов, Василий Потапов үлэлээбиттэрэ, Константин Осипов, Николай Петров, Николай Степанов Егор Семенов, Михаил Павлов-Оруука.

(Наталия Степанова "Бордоҥнор" кинигэтиттэн)