Боотулуулар
Сэһэн Боло этэринэн, Боотуруускай улууһугар, 5 бологур уонна 7 хатылы нэһилиэгиттэн ураты, уруккута туспа Боотулуу буолаһыгар киирсэр өссө 6 нэһилиэк баара. Бу Хадаар, икки Чакыр, Хоптоҕо, Одьулуун, Хайахсыт нэһилиэктэрэ. Б.О.Долгих архыып докумуонугар тирэҕирэн, XVII үйэҕэ Хатылы уонна Боотулу буоластарыттан туспа бэлиэтэммит Боотур ууһугар бологурдар, дьохсоҕоннор, төлөйдөр, тыараһалар, дьүлэйдэр, хайахсыттар киирэллэрэ диэн суруйар.
XVII үйэ докумуонугар, кэлин сүппүт Боотулу буолаһа баара бэлиэтэнэр. Б.О.Долгих суруйарынан, бу буолас кэлин Боотур ууһугар киирбит хоптоҕолор, чакырдар, хадаардар, сулҕаччылар уонна кугдалар сирдэригэр баара. Ол аата бу уустар бары боотулулар салаалара этилэр. Боотулу буолаһын XVII үйэҕэ, сорохтор Хаҥалас сириттэн көһөн тиийбит дьохсоҕоннор (таатталар) сылдьаллар дииллэр, ол эрээри кинилэр туспа Таттинская биитэр Ексогонская диэн бэлиэтэммиттэрэ эмиэ баар.
XVII үйэҕэ буряттар саамай улахан хори бииһин дьоно биһиги былыргы төрүттэрбит «хоринецтар уонна батулинецтар» диэн буолаллар диэн сурукка киллэрбиттэр. Байкал тас өттүгэр туспа батулинецтар диэн улахан бөлөх дьоно баара бэлиэтэммит. Бу батулинецтары бурят учуонайдара түүр төрүттээхтэр диэн суруйаллар. Чингисхан кыргыбыт туматтарын дуу, меркииттэр дуу удьуордара буоллахтара диэн сабаҕаланар. Батулинцы диэни атыннык батуринцы диэн суруллубутунан сабаҕалаатахха, бу биис ууһун аата батур, боотур диэн тылтан тахсыбыт.
Г.Ф.Миллер, Я.И.Линденау эҥин курдук чинчийээччилэр суруйан хаалларбыт саха номохторунан, саха былыргы соҕурууҥҥу төрүттэрэ батулинецтар диэн ааттаах буолуохтарын сөп эбит. Наар бу батулинецтар Енисей дуу, Барабинскай истиэп дуу диэкиттэн Байкал таһыгар көһөн кэлэн, буряттары кытта биир омук буолан иһэн, атааннаһан кэлбиттэрэ сэһэргэнэр. В.С.Николаев диэн Иркутскай археолага, Ангараа өрүс төрдүгэр XII-XIV үйэлэргэ олорон ааспыт, аттаах көмүүлээх усть-талькинецтар диэн бүтүн археологическай культураны арыйан таһаарда. Усть-талькинецтары кини саха уонна бурят өбүгэлэрэ диэн быһаччы суруйар уонна туматтары кытта сибээстиир. Кырдьык, бары монгол кэминээҕи докумуоннары көрдөххө, бу кэмҥэ бу сиргэ хори-туматтар холбоһуктара олорбут. Онон батулинецтар диэн туматтар удьуордара сылдьар буолуохтарын сөп курдук. Туматтар диэн, эмиэ меркииттэр курдук Чингисхан армиятыгар саамай күүстээх утарсыыны оҥорбут улахан, сэрииһит биис.
Аммаҕа дьаһаах төлөөччүлэр испииһэктэригэр, хоролор, боотулулар уонна туматтар бэлиэтэммиттэрэ биллэр. XVII үйэҕэ, архыып докумуонунан, Амма улууһун сиригэр Скороульскай биитэр Короускай буолас диэн баар буола сылдьыбыт. Кинилэр аттыларыгар Батулинскай буолас бэлиэтэнэр. Маны сэргии туматтар бөлөхтөрө баарын чорботуохха сөп. Г.В.Ксенофонтов ол иһин, бу буоласка туматтар олорбуттара диэн бэлиэтээбит. Б.О.Долгих уонна А.П.Окладников Аммаҕа Скороульскай буолаһы хаҥаластартан арахсыбыт Хара ууһун дьоно төрүттээбиттэрэ диэн суруйаллар. Бу скороулецтар былыргы ааттара Өргүөт аҕатын ууһа диэн буолуон сөп эбит. Хаҥаластарга эмиэ оннук ааттаах уус баара биллэр. Ол эрээри кэлин бу Хара ууһа Аммаҕа тоҕо биллибэтий диэн ыйытыы үөскүөн сөп. Онон хоро диэнтэн таһаарар эмиэ оруннаах курдук. Бөтүҥнэри хоролору кытта сибээстиир эмиэ олус интириэһинэй. Тоҕо диэтэргин, бөтүҥнэр Аммаҕа төрүт былыргыттан бааллар. Уонна монгол омук номоҕунан, кинилэр өбүгэлэрэ бөрө таҥаралаах Буртэ-Чино (чино-бөрө) хорилары, ол аата хоролору кытта уруурҕаһан, биир омугу төрүттээбит.
Онон сорох номохторго Амма хоролоро бөтүҥнэр, боотулулар уонна бороҕоннор диэн ааттаналлар, диэн санаа интириэһи үөскэтэр. Урут эппитим курдук, бүрээттэргэ батулинецтары хоринецтары кытта бииргэ холбууллар. Барҕа Боотуртан төрүттээх бороҕоннор өбүгэлэрэ буолуон сөп, баргуттары эмиэ хоринецтары кытта мэлдьи буккуйаллар. Бу баргуттар Буртэ-Чиноттан төрүттээх Чингисхан ууһугар борджигиннарга эмиэ олус чугас аймах этилэр. Онон краевед М.Алексеев бөтүҥнэр, боотулулар уонна бороҕоннор уопсай ааттара хоролор диэн этиитин чорботуохха син.