Бобуу содула
Сахалар оҕону кыра эрдэҕинэ туохтан да матарбакка, боппокко, хаайбакка иитэллэр, туох бэйэлэрэ сатыылларыгар барытыгар кэмэ кэлэн истэҕинэ үөрэтэн иһэллэр этэ. Оҕо улахан киһи тугу оҥорорун барытын сатаан, табатык оҥорууну ситистэҕинэ, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран олоҕор туһана үөрэннэҕинэ, киһи буолууну баһылыыр. Ол иһин оҕону кыра эрдэҕиттэн улахан киһи, төрөппүтэ туохха барытыгар бэйэтин үтүгүннэрэн, батыһыннаран бэйэтэ тугу, хайдах оҥороругар үөрэтэрин сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир.
Оҕо киһи оҥорорун барытын сатаан, табан оҥорорго үөрэниитэ киһи буолууну уонна киһи быһыылаах буоларын үөскэтэр. Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буолуу киһи быһыылаах буолууга тириэрдэр. Бу быһаарыы өссө сайдан билигин үчүгэй быһыылаах буолуу ирдэнэр.
Оҕону тугу эмэ оҥорорун, ылан көрөрүн боптоххо хомойор, ол бобуулааҕы булууга туһуламмыт баҕа санааланан хааллаҕына улааттаҕына бэйэтигэр куһаҕан буолуон сөп. Бэйэлэрэ арыгы иһэр төрөппүттэр оҕолорун арыгыны адьас иһимэ диэн бобо сатаатахтарына оҕолоро, бу бобууну утарсар санаата үөскээн үгэһи үөскэттэҕинэ, улааттаҕына арыгыһыт буолан хаалыан сөп.
Оҕо тугу эмэни ылан көрдөҕүнэ ол көрбүтүнэн сөп буолан төттөрү ууруон сөп. Онтон боптоххо ол бобуулааҕын киһи көрбөтүгэр, суоҕуна ылан көрө сатыыра сыыһа-халты туттунуутун үөскэтиэн сөп.
“Аһара боптоххо оҕо туппас буолар” диэн этиини таба өйдөөтөххө табыллар. Оҕо билиэн-көрүөн баҕата аһара улахан, туох саҥаны, уратыны барытын кини эрэ ылыан баҕара саныыр. Аһара бобор буоллахха оҕо билиэн-көрүөн баҕатыттан ону-маны ыларын, оҥорорун кистээн, атын киһи көрбөтүгэр, боппотугар оҥоро үөрэнэн хаалыан сөбө куһаҕан майгыланарыгар тириэрдэн, “Сыылла сылдьан сыарга быатын быһар” диэн өс хоһоонугар сөп түбэһэрин биллэрэр.
Аһыыр, арыгы иһэр дьиэлэр суохтарыттан дьон арыгыны дьиэлэригэр иһэргэ күһэллэллэр. Улаатан иһэр оҕолор арыгы иһиитин, үөрүү-көтүү, ырыа-тойук тоҕо тардылларын көрө-истэ сылдьаллар, үтүктэн оннук оонньуохтарын уонна арыгы иһэргэ баҕа санааланан хаалыахтарын сөп.
Арыгы иһиитигэр төрөппүттэр оҕолорун кырдьык чугаһаппаттар, үүрэллэр, “Улааттаххына иһээр” диэн этэллэр. Бу этиилэринэн оҕолоругар үгэс үөскэтэн кэбиһэллэрин билбэттэр. Оҕолоро хаһан улаатарын, хаһан арыгы иһэрин кэтэһэр баҕа санаалаах оҕо буолан хааларын умнан кэбиһэллэр.
Баҕа санаа киһиэхэ дьайыыта улахан. Арыгы иһэр баҕа санаалаах улааппыт оҕо арыгыны аһара иһэр киһиэхэ кубулуйуон сөп. Бу быһыыны сахалар урукку кэмҥэ билэллэрэ, оҕоҕо улаатан истэҕинэ арыгы истэхтэринэ матарбакка, кыра иһиккэ кутан суолтатыгар да буоллар бэрсэллэрэ. Табааҕы эмиэ боппоттор этэ.
Билигин төрөппүттэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ арыгыны, табааҕы бэйэлэрэ иһэллэр, тардаллар эрээри, оҕону бобон иитэллэр. Кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар арыгы, табаах куһаҕанын билбэтиттэн, миигин туораталлар, бэрсибэттэр диэн куһаҕан санаа үөскээн, элбэхтэ арыгы истэхтэринэ уонна бэрсибэтэхтэринэ үгэс буолан олохсуйан хаалыан сөп. Оҕо улааттахпына бэйэм да булан иһиэм диэн баҕа санааны үөскэтинэн улааттаҕына кырдьык, арыгыһыт буолан хаалыан сөп.
Оҕо бобууну сөбүлээбэт. Бары үөрэ-көтө иһэр арыгыларыгар ымсыыра, баҕара саныыра кыччаабат. Ол санаата үгэс буолан хааллаҕына хаһан да умнуллумуон сөп. Кыра эрдэҕинэ үөскээн үгэс буолан хаалбыт баҕа санаатын оҕо улаатан баран толорор кыахтаннаҕына аһара иһэн кэбиһэрэ элбиириттэн түргэнник арыгыга ылларар кыахтанар.
Арыгыны бобуу оҕону арыгыһыт оҥоруон сөп. Сорох улахан дьон бырааһынньык аайы арыгы иһэллэр уонна улаатан эрэр оҕолоругар арыгыга үөрэммэтин диэн ааттаан арыгы бэрсибэттэр. Оҕо улахан дьон үөрэ-көтө иһэр астарыттан матан, улаатан баран иһиэм диэн баҕа санаалаах улааттаҕына, кырдьык улаатан баран арыгыны элбэхтик иһэн арыгыһыт буолуон сөп.
Кыратык амсатыыттан оҕо арыгыһыт буолан барбат. Амсайдаҕына арыгыны куһаҕан амтаннаах диэн кыра эрдэҕиттэн сөбүлээбэт майгына үөскүөн сөп. Арыгы амтана аһыытыттан оҕо сөбүлээбэт, абааһы көрөр аһа буолан хааларыттан арыгыны иһэр туһунан санаата амсайдаҕына суох буолар.
Табааҕы эмиэ аһыытын иһин кыра оҕо сөбүлээбэт, абааһы көрөр. Амсайдаҕына сөбүлээбэт майгына үөскээн олохсуйарыттан улааттаҕына табаахсыт буолумуон сөп.
Төрөппүттэр бырааһынньыкка иһэр, үөрэр-көтөр аскытыттан оҕоҕутун матарымаҥ, була сатаан бобо-хаайа сатаамаҥ. Бэйэҕит холобургутун көрдөрөн арыгыны кэмнээн, биирдэ эмэтэ, улахан бырааһынньыкка эҥин истэххитинэ, оҕоҕут эһигини үтүктэн бэрээдэктээхтик аһыырга кыра эрдэҕиттэн үөрэниэ, оннук үгэһи үөскэтиннэҕинэ үйэтин тухары арыгыны аһара иһиэ суоҕа.
Оҕо ону-маны оҥорорун бобон истэххэ тугу оҥорорун барытын атын дьонтон кистээн оҥорорго үөрэнэн хаалар кутталлаах. Оҕону үөрэтиигэ кэс диэн тыл суолтатын таба өйдөөн туһаныахха. Ол курдук, оҕо саҥаны, билбэтин оҥороругар улахан киһи бэйэтэ көрөн-истэн көҥүллээн, маннык оҥор диэн көрдөрөн биэриитэ хайаан да ирдэнэр. Ол иһин сахалар “Кэс тыл” диэн аналлаах саҥаны айыыны оҥорого туттуллар үөрэҕи олохтообуттар.
Оҕо хаһан баҕарар саҥаны айыыны оҥоро сатыыр. Ол оҥорор саҥаны айыыларыттан биир эмэ туһалаах буолан тахсар, онтон атыттара бары табыллыбаккалар, сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕаны элбэтэллэр. Өй-санаа бу уратытын сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар өс хоһооно оҥорбуттар. “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн өс хоһооно киһи кистээн оҥоро сатыыр саҥаны айыытыттан улахан куһаҕан быһыы үөскээн тахсарын быһаарар.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ элбэх үлэһит дьоҥҥо ананар, ол иһин оҕону “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэн сыыһа-халты туттунан кэбиһэрин аҕыйатан киһи быһыытын тутуһарын үөскэтэллэр. (1,75).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Сахаларга оҕону иитии, үөрэтии уратылара. – Дьокуускай: "Ситис", 2023. – 102 с.