Бэрияк Алексей Алексеевич
Бэрияк Алексей Алексеевич (1912—1979) — бэйиэт, прозаик, суруналыыс уонна тылбаасчыт.
1912 сыл алтынньы 16 күнүгэр Уус-Алдан улууһугар II-с Лөгөйгө, билигиҥҥинэн Бээрийэ нэhилиэгин сиригэр Элэмэс Кэрэх (Соҕуруу Үөс) диэн Танда үрэх сыhыытыгар Васильев Алексей Яковлевич (29.05.1891) уонна Серафима Лаврентьева дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүт төрдүөлэр: үс уолаттар уонна биир кыыс: Алексей, Яков, Василий уонна Мария.
Алексей төрөөтүн кытта аҕыйах хоноот, сэтинньи 8 күнүгэр Бээрийэҕэ баар Лөгөй Троицкай таңаратын дьиэтигэр сүрэхтэммит. Аҕата Алексей Яковлевич бу кэмңэ Кедюсинскай – Тихоновскай таңаратын дьиэтигэр саалтыыр ааҕааччынан үлэлээбитэ. Алексей Алексеевич хос эhээтэ Васильев Прокопий Тумулга буолбут кыыс ыhыаҕын кэнниттэн Борисова Ефросинья Тимофеевнаны (норуокка Оппуруоска удаҕан диэнинэн биллэр) сүгүннэрэн аҕалбыт. Кинилэр Бээрийэ томторугар олорбуттара, 3 оҕоломмуттар: Бүөтүр, Убаhалаах Ньукулайа уонна Дьаакып. Кинилэртэн кэңээн – ууhаан, сорохторо республикаҕа биллэ үүммүттэрэ. СР үтүөлээх артыыhа Герман Хатылаев, норуот эмчиттэрэ: Евгения Петровна Бубякина, Васильева Варвара Тихоновна, Васильева Елена Петровна, Васильева Анна Павловна, медицинскай наука доктора Васильев Егор Петрович уо.д.а. Бэрияк эhээтэ Дьаакып нэhилиэгэр (2-с Лөгөйгө) кинээстээбитэ. Кэргэнэ – Ирина Егоровна (Өҕүллүбэт Өрүүнэ). Кинилэр оҕолоро: Федор, Василий, Алексей. Бэрияк эбээтигэр Өрүүнэҕэ иитиллибитэ. Бээрийэҕэ улааппыта.
1921с. Бээрийэ 1 ступеннаах советскай комплекснай оскуолатыгар 8 сааhыгар үөрэнэ киирбитэ. Бу кэмңэ оскуола сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн Иван Семенович Турантаев (Аадырыс) үлэлээбитэ.
Алексей Алексеевич салгыы оройуон киинигэр Бороҕоңңо үөрэммитэ.
1925 сыллаахха улууска бастакы пионерскай этирээтэ тэриллэн, пионерга киирбитэ. Онон улуус бастакы пионердарыттан биирдэстэрэ. Пионер баhаатайынан Сергей Борогонскай үлэлээбитэ.
1927-1928 үөрэх дьылыгар Бээрийэ нэhилиэгэр бастакы Павлик Морозов аатынан пионерскай этэрээтэ тэриллибитэ. Бастакы пионер баhаатайынан Алексей Алексеевич үлэлээбитэ.
1928 сыллаахха бала5ан ыйын 25 күнүгэр Алексей Бэрияк бастакы хоhоонноро «Хотугу ыччат» хаhыакка бэчээттэнэн тахсыбыттара.
1929 сыллаахха Бээрийэ нэhилиэгэр артыаллар тэриллиилэригэр, сир үллэриллиитигэр күүскэ үлэлэспитэ. Баччаларга истиэнэ хаhыаттарын таhаарар эбит. Хаhыакка сытыы тыллаах хоhоонноро тахсыталаабыттар. Холобура, оччотооҕу ыанньыксыттар олорор усулуобуйалара мөлтөҕүн маннык хоhуйбут (ахтыылартан ылылынна):
«…уhаат уута быhаҕас, баара суоҕа биир ыаҕас.
Холумтаммыт кыараҕас, баппат икки хардаҕас…»
1931 сылтан, Саха сирин оройуоннарыттан бастакы хаhыаттарыттан биирдэстэригэр, Чурапчыга «Сэссэлиисимэ суола», литературнай сотруднигынан үлэлээбитэ. Редакторынан ананан тахсыбыт Петр Николаевич Гоголевтыын, суруйааччылар Эрилик Эристиинниин, Күн Дьирибинэлиин үлэлээбитэ.
1932 сыллаахха Амма Аччыгыйа Бэрияк хоhоонноруттан талан «Охсуулаахтык үлэлиэҕиң, уоттаахтык ыллыаҕың» диэн бастакы кинигэтин таhаартарбыта. Ити сыл Алексей Алексеевич Москваҕа айар үлэhиттэр съезтарыгар кыттыыны ылбыта.
1933 сыллаахха иккис «Суол солонуута» диэн кинигэтин, эмиэ Амма Аччыгыйа редакциялаан таhаартарбыта.
1935 сыллаахха Уус Алдаңңа «Эдэр бассабыык» хаhыаты тэрийэргэ эмиэ П.Н.Гоголевы кытары ананан кэлбитэ. Манна Алексей Бэрияк 1936 сылга диэри редакторы солбуйааччынан үлэлээбитэ.
1936-1938 сылларга Мэңэ Хаңаласка «Колхоз кырдьыга» хаhыат редакторынан анаммыта.
1938 сыллаахха 26 сааhыгар ССРС суруйааччыларын сойууhугар киирбитэ.
1938 сылтан Якутгосиздательствоҕа эппиэттээх редакторынан, сэрии сылларыгар сүрүн үлэтин таhынан «Хотугу сулус» сурунаалы үлэлэппитэ. Ол туhунан Анастасия Сыромятникова маннык ахтан суруйбуттаах: «Сэрии саҕана Өлөксөй журналист, суруйааччы, редактор быhыытынан күнүстэри – түүннэри үлэлээбитэ. Тостор тымныыга туос аччык, мөлтөх таңастаах–саптаах, көлөнөн оройуоннарга тахсан, очерк суруйа охсон киирэрэ. «Хотугу сулуhу» суос–соҕотоҕун редакциялаан оҥорон таhаарара. Оччолорго соҕотох эр киhи кини мөхсөрө, мыраантан мас кэрдэн киллэрэн, кэнсэлээрийэтин оhоҕун бэйэтэ отто–отто үлэлиирэ…»
1944 сылтан ССКП чилиэнэ.
1947 сылтан 1951 сылга диэри Уус Дьааҥыга хаhыат редакторынан үлэлээбитэ. Кини саха поэзиятыгар хотугу теманы аан маңнай арыйбыт поэтынан буолар.
1951 сылтан «Кыым» хаhыакка суруналыыстыыр, маны тэңэ Мэңэ Хаңаласка оройуон хаhыатын редакциятыгар үлэлээбитэ. (трудовой кинигэтин выпискатыгар суруллубут).
1953 сылтан 1 сыл Амма оройуонугар хаhыат редакторынан үлэлиир.
1954 сылтан Якутгоиздательствоҕа үлэлээбитэ.
1955 сыллаахха тахсыбыт «Хотугу хоhооннор» диэн хомуурунньуга нууччалыы тылбаастанан туспа кинигэ буолан тахсыбыта.
1957-1963 «Кыым» хаhыакка, 1 сыл «Хотугу сулус» сурунаалга үлэлээн баран, 1970 сылга диэри Верхоянскайга оройуоннааҕы хаhыакка тылбаасчытынан барбыта.
1957с. Москва5а саха литературатын, искусствотын күннэригэр кыттар, кинигэтэ ырытыллар.
1970 «Хотугу сулус» сурунаалга үлэлээбитэ.
1979 сыл атырдьах ыйын 6 күнүгэр өлбүтэ.
Айымньылара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Охсуулаахтык үлэлээбит, уоттаахтык ыллыаһык, 1932 с.
- Суол солонуута, 1933 с.
- Хоhооннор, 1938 c.
- Кыайыы иhин, 1941 с.
- Хотугу хоһооннор, 1955 с.
- Отут биэс сыл: ырыалар, хоhооннор, үгэлэр, 1964 с.
- Рультенин сэhэннэрэ, 1965 с.
- Кергитаун, 1970 с.
Тылбаастара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Б. Горбатов "Непокоренные", роман.
- Б. Житков "Что я видел", кэпсээннэр
- И. Крылов "Үгэлэр"
- Л. Толстой оҕолорго кэпсээннэр.
- В. Вишневскай "Незабываемый 19-й год", драма.