Баабыр

Баабыр
Билим классификацията
Саарыстыба: Кэлим: Хордалыктар Кылаас: Кыыллар Аймах: Carnivora Кэргэн: Felidae Уус: Panthera Көрүҥ: P. tigris
Латыынныы аата
Аан дойдуга биллэр аата ыйыллыбатах Вы можете помочь проекту, поставив latin=название внутри шаблона taxobox в тексте статьи

Баабыр – Бабыр (лат. Panthera tigris) диэн куоскалар биистэрин уустарыгар киирэр сиэмэх кыыл. Panthera ууhун 5 биэс "бөдөҥ куоскаларыттан" биирдэстэрэ. Төрүт үөскээбит сирдэрэ — Илин уонна Соҕуруу Азия. Баабыр икки араас көрүҥнээх — Амур баабыра уонна Бенгалия баабыра. Ону таhынан Суматра арыыга (Индонезия) кыра баабыр баар. Индияҕа дэҥ кэриэтэ үрүҥ баабыр көстөр — Хүөх Күөх харахтаах цагаан альбинос. Баабыр размера массыынаҕа тэҥнээх - 3 миэтэрэ, онтон ыйааһына 180 киилэ. Уһуна 1,5 - 2 миэтэрэ, кутуругун уһуна 1 - 1,15 миэтэрэ, үрдэ 1 миэтэрэ. Баабыр кыһыл кинигэҕэ киирэр. Сэдэх кыыл тириитин түүтэ уһун - түүтэ Баабыры тымныыттан харыстыыр, онтон хара сурааһыннара саһарга, маскировкаланарыгар көмөлөһөр. Дьүһүнэ кыһынын уонна сайынын уларыйбат, кыһынын арыый сырдык соҕустук көстөр. Атаҕа арыый кэтит соҕустар, халыҥ хаарынан хаамарыгар көмөлөһөр. Баабыр кыһыл кинигэҕэ киирэр. 1930 сыллаахха булчуттар кэриэтэ барыларын өлөрбүттэр. Кыылы быыһыыр туһугар судаарыстыба кыһыл кинигэҕэ киллэрбитэ, ол кэннэ 1960 сыллаахтан ахсааннара арыый элбээбиттэрэ. 90 сыл устата 20 төгүл элбээбит. Билигин Россияҕа быһа холоон эттэххэ 750 Баабыр баар. Баабырдар олохторо олорор условияларыттан тутулуктаах. Көҥүлүгэр 20 сыл олоруон сөп, тоҕо диэтэргэ кини олох сэрэхтээх кыыл, олорор дьиэлээх, астаах. Баабыр Дальнай Восток соҕуруу оттүгэр олорор. Сүрүн олорор сирэ Амур уонна Уссури өрүстэригэр олорор. Кинилэр сөбүлээн олорор сирдэрэ Уссурийскай тайҕаҕа кедровай тыаларыгар. Биһиэхэ Россияҕа саамай улахан уонна саамай элбэх Баабырдар бааллар. Баабыр - Уссурийскай тайҕаҕа пищевой системаҕа маҥнайгы турар. Ити аата кини ахсааныттан Дальнай Восток айылҕата тутулуктаах: баабыр суох буоллаҕына, айылҕа суох буолар. Сүрүн аһыыр аһылыга кабаннар, табалар, туртастар. Бу этиллибит кыыллар тиийбэт буоллахтарына барсугунан, енотунан, куобаҕынан, балыгынан аһылыктанар, оннооҕор сороҕор тыатааҕынан аһылыктанар. Баабырдар олох ынырыктыр хоргуйдахтарына ыттарга, ынахтарга саба түһэллэр. Баабырдар олохторун устата соҕотоҕун сылдьаллар. Атыыр Баабыр тыһы Баабыры аҕыйах күн көрсөр, оҕоломмуттарын кэннэ быраҕан баран, баран хаалар, оҕотун үөрэппэт. Уонна итинник курдук салҕана, салҕана бара турар. Бултуулларыгар эмиэ соҕотоҕун сылдьаллар. Баабырдар биир сыл, ол эбэтэр икки сыл биир территорияҕа олоруохтарын сөп, тоҕо диэтэргэ олорор сирдэригэр элбэх аһыыр астаах буоллахтарына. Аһыыр астара суох, ол эбэтэр бүппүт буоллаҕына салҕыы көрдүү бараллар. Баабырдар олорор территорияларыгар бэлиэ хааллараллар, ол эбэтэр хаспыт буолаллар, сурааһын хаалларбыт буолаллар. Атын кыыллар, ол эбэтэр атын Баабыр киирбит буоллаҕына охсуһаллар. Бултууругар олох сэрэнэн сэрэнэн чугаьаан, күүтэн баран биирдэ эмискэ кэннин атахтарынан тэбинэн баран саба түһэр. Баабырдар икки сылга биирдэ төрүүллэр. 3-4 ый кэннэ Ийэ Баабыр иккиттэн түөрткэ диэри оҕолорун таһаараллар. Аан бастаан үүтүнэн аһаталлар онтон 2 ыйдарыгар бастакыларын эт боруобалыыллар. Ийэлэрэ биир нэдиэлэ эрэ оҕолорун кытта күнү быһа сылдьар онтон бултуу барар. Икки саастарыгар диэри бултуурга үөрэтэр, 3-4 саастарыгар этэргэ дылы, улааталлар.