Баабый баатыр

Юрий Борисов олоҥхото билиҥҥи ааҕааччыга, чуолаан оскуола оҕолоругар, ыччакка ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө тыллаах-өстөөх. Онон "Баһырҕастаах аттаах Баабый Баатыр" олоҥхо аныгы көлүөнэ ааҕааччы киэҥ араҥатыгар ананар. Ыччат олоҥхо киэҥ эйгэтигэр киирэригэр тирэх буолуон сөптөөх айымньы быһыытынан сыаналанар. Эдэр олоҥхоһут бастакы боччумнаах үлэтэ

Юрий Борисов диэн билиҥҥи сахаҕа биллэн эрэр ааты сүгэр кимий, кини бу маҥнайгы кинигэтигэр тугу таһаартарда дии саныыр ааҕааччыга анаан суруйабын.

Ааптар миигин эрэнэн, итэҕэйэн олоҥхотун кинигэтигэр Аан тылла суруй диэн көрдөспүтүгэр испэр улаханнык үөрдүм. Дьууруйу кытта одун саастаах оҕо эрдэҕиттэн билсэн, алтыһан, оҕо бэйэтэ номнуо ситэн, үрдүкү   үөрэх кирбиитин ылан учуонай буолаары киирсэ сылдьар субу кэмигэр диэри тэҥҥэ тиийистим. Бу кини бастакы олоҥхото диир сатаммат. Инньэ сэттис кылааска үөрэнэ сылдьан "Айыы киһитэ аһыныгас санаалаах, күн киһитэ көмүскэс майгылаах Кэскил Бухатыыр" диэн оҕо олоҥхотун этэн таһаарбытын учуутала Т.Т. Степанова итиэннэ ГЧИ учуонайдара көрөн-истэн, мин эмиэ көрсө түһэн, ол олоҥхото икки үйэ кирбиитин эргин "Кэскил" хаһыакка бэчээттэммитэ. Бу "Кэскил Бухатыыры" оҕолор бэркэ таптаан үөрэтэн этэ сылдьыбыттара, элбэх оҕо маны толорон олоҥхо эйгэтигэр киирбитэ. Ол кэлин түөлбэ олоҥхотун толоруҥ, улахан олоҥхоһуттар олоҥхолорун үөрэтиҥ диэн ирдиэхтэн тохтуу быһыытыйан сылдьар.

Оттон Дьууруй бэйэтэ кэпсииринэн, аан маҥнай Эмистэн Аммаҕа табаарыс уолаттарыныын ардахтаах күн уһун суолу субуйа хааман, сатыы айаннаан иһэн олоҥхолообут. Итинник суолу быһа этэн тиийбит. Итиччэлэргэ кини ыллыы илик. Ол олоҥхото бука ол ардах анныгар бадараан суолга хааллаҕа. Эйгэтэ буоллаҕа - хаалааччы. Туох да мээнэ хамнаппакка турар эйгэтигэр ийэ тылбыт, ийэ култуурабыт, олоҥхобут тыыннаах баар - түгэнигэр түбэстэ даа тиллэн тахсан тиийэн кэлэ турар. Манныгы К.Г. Юнг "принцип синхронизации" диэн ааттаан олус бэркэ быһаарар.

Оттон "Кэскил Баатырын" ааптар бастаан 2003 с. Сунтаар Күүкэйигэр "Олоҥхо дойдутун оҕотобун" бэстибээлгэ баран кыттан толороругар оҕолор ыллыылларын истэн, сонно тута бэйэтэ санаа булан, биир дойдулаахтарын Бөтүҥнэри кэпсэтэн, тылыгар киллэрэн, олоҥхотун ырыатын "Оллоон" бөлөх үс кыыһынан ыллатан туран толорбута. Маны мин олус хайгыы саныыбын уонна куруук оҕолорго, ыччакка холобур оҥостон кэпсии сылдьабын. Бу кыттан, аакка-суолга тиксэн,  үөрэн-көтөн, дойдулуурбутугар эмиэ били суолун олоҥхото киирэн кэлэн, оптуобуска олороот, киһибит олоҥхолоон киирэн барда. Оптуобус кэлин өттүгэр оҕолору тула олордон эрэ, барыларын тус-туһунан аат-суол анаан, олоҥхо дьоруойдара оҥорон эттэ-тыынна. Айан Верховцев аатынан олоҥхобут "Айан Баатыр" дэннэ, кыыспыт оруолугар персонаж Сахаайа Львова талыллан "Сахаайа Куо" дэннэ. Уоннааҕыларга атын араас аат-суол бэриллэн, бары кыттан, букатын ис-истэриттэн тартаран, күө-дьаа олорон уһун суолу быһа Дьууруйдарын олоҥхотун тыыннаахтыы истэ, Ноо-лоон биэрэ истилэр. Аара суолга Бүлүү бэтэрээ кыраныыссатын эргин аһаары тохтообуппутугар арай көрбүтүм - уолбут букатын баайыллыбыт ат курдук тэпсэҥэлии турар, аһыыр да санаата суох быһыылаах. Оттон чаайынайбыт хаһаайыттара биир уоллаах дьахтар ууларыгар баттатан арыычча аҥаарыҥнаһаллар, уочарат олох хамнаабат, саатар чааскылара тиийбэт. Ону көрөммүн, Диана Егоровна Тарабукинаны иһиттэ сууйсуохха диэммин, иһит сууйан, тылбай-өспөй буолан арыыйда түргэтээтибит. Кэлин хайа эрэ оҕо сөҕөр сурахтааҕа: "Санаайа иһит сууйар эбит!" - диэн. Дьэ оннук дьаһанаммыт сотору соҕус салгыы айанныыр буоллубут, киһибит олордо да эмиэ түһэрбитинэн барда. Хор, оннук гынан букатын Куорунай кыраныыссатын ааһан, куоракка чугаһаабыт кэннэ олоҥхотун үмүрүтэн дьэ уурайда. Улахан дьон бары утуйан айаннаатылар, мин хара ааныттан уол олоҥхотун истэн хааламмын, онно тартаран букатын утуйбатым, оҕолор да харахтарын симпэккэ ол курдук куораппытын буллубут. Онон этэбин: "Суол олоҥхото диэн баар эбит," - диэн.

Ити аата, мин билэрбинэн, Дьууруйга икки төгүллээн суол олоҥхото киирэн ааспыт буолан тахсар. Маны дьиҥнээҕин бигэргэтэбин уонна бу олоҥхоһут киһи айылҕатыгар баар көстүү диибин. Манныгы ханна да түбэһэн ааҕа да, истэ да иликпин, онон тус санаам.

Онтон салгыы сайдан,  Күүкэй лааҕырыгар ыҥырыллан тиийэн, Никандр Прокопьевич Тимофеевтан ыллыырга үөрэттэрэн, аны бэйэтэ ой-бото ыллыыр, тото-хана олоҥхолуур киһи буола охсон хаалар. Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйгэ үөрэнэ сырыттаҕына киниэхэ саҥа олоҥхо кэлэр - "Баһырҕастаах аттаах Баабый Баатыр" диэн аатынан.

Оскуолатын ситиһиилээхтик бүтэрэн биһиги бакылтыакка тылбаас идэтигэр киирэн үөрэнэр уонна таарыйа мин уһуйааммар сылдьан, биэс сыл ыкса алтыһабыт. Магистрдыыр да сылларыгар син биир арахпакка хоһоон биэрэн этитэбин, бырайыактарбар кытыарабын - киһим айылҕаттан улгума, сайаҕаһа таайан тылбын быһа гыммат, хоһоону биирдэ эмэ аахта да тута билэр, этэн кулугуратан кэбиһэр. Мин бытааннык аахтара сатыырбын ылыммат, бэйэтэ хайдах этэринэн бара турар - бу эмиэ ис айылҕата баһыйарыттан, миэхэ утарылаһан диэбэппин.

Устудьуоннуу сылдьан, сыл ахсын кэриэтэ "Муҥха олоҥхотугар" кыттан эмиэ аат-суол ылаттыыр, тоҕо диэтэххэ айылҕаттан дьарыгын букатын хаһан да бырахпакка дьаныһан илдьэ сылдьар. Кини олоҥхотун куруук чочуйан биэрэ сылдьыбытын билэбин. Истэрим тухары этэригэр хаһан да тылыттан тылыгар түһэрэн хатылаабат, сырыы аайы арыт уһатан, арыт кылгатан биэрэн иһэр. Биирдэ "Муҥха олоҥхото" Бүлүү Лөкөчөөнүгэр түһүлгэлээтэҕин сыл олоҥхотун тыла куота бараары ыксаан тыынын нэһиилэ ыла-ыла этэн кулугураппыттаах. Тоҕо олус ыгылыйаҕын диэтэххэ: "Оттон тыла итинник кэлэ турар ээ", - диэн бэйэтэ даа сөҕөөччү. Ити сыл кини кэннэ өссө Рая Федорова диэн Күүкэй кыыһа инньэ гынан турар - эмиэ инньэ диэн быһаарбыттаах: "Тылым куота кэлэ турар, ону батыһабын", - диэн. Ити кыыс букатын түөрт-хас олоҥхону субуруччу үөрэтэн Педагогика кэллиэһигэр устудьуоннуур үс сылыгар этэн турар.

Дьууруйу мин "Айыы кыһата" оскуолаҕа оҕолорго олоҥхолоппутум. Бастакы сырыыга биир уруогу былаһын тухары олоҥхолообута, онно аһаҕас уруогум буолан, икки пиэрибэй кылааһы, ити аата алта уонча оҕону, уонна элбэх учууталы биир саалаҕа мунньан олорон истибиппитин өйдүүбүн. Ол эмиэ дьиктилээх этэ. Биир даҕаны оҕо аралдьыйан көрбөккө, сэҥээрэн истэн баран, тугу өйдөөбүттэрин дьиэлэригэр ойуулаан аҕалбыттара. Салгыытын олоҥхолото аҕалабыт дуо диэтэххэ, модьуйсан туран аҕалтаран истибиттэрэ - бу сэттэ-аҕыс саастаах кыра оҕолор. Куорат сир оҕолоро.

Биир түбэлтэҕэ Солоҕоҥҥо "Муҥха олоҥхотугар" бараары кыратык бэлэмнэнэ түһүөххэ диэн мин дьиэбэр олоҥхолоото. Онно кыра дьиэҕэ тахсан иккиэйэҕин дьарыктаныахха диэн буолла. Көр, онно ол кыра дьиэм дьигиһийэн олоруор диэри тэбиэһирэн олорон олоҥхолообута, мин букатын тохтоппокко толору истибит дьоллоохпун. Оннук кудугун тоҕон ааспыттаах. Ол тиийэн Гран-при ылан кэлэн, уп-улахан собо сувениры кууһа сылдьан хаапыдыралары барытын кэрийэ сылдьан онтун көрдөрөн үөрэ-көтө, киирэ-тахса элэстэнэ сылдьара харахпар бу баар.

Эһиилигэр эмиэ оннук бэлэмнэнэ диэн ааттаан үлэһэн кэлбитигэр суох кэмим буолан дьоммор - кэргэммэр уолбар икки - олоҥхолоон ааспыт этэ. Сүрдээҕин биһирээбиттэр, сөхпүттэр уонна олоҥхо диэни чахчы астыммыттар этэ. Онон этэбин айылҕалаах оҕо диэн. Олоҥхоһут аны төрөөбөт диири букатын ылыммаппын. Маннык оҕолору, айылҕалаах дьону кытта алтыспат, ис туруктарын аанньа билбэт киһи итинник этэр куолу.

Аны маннык баар. Бу кини олоҥхолообутун санаан кэлэ-кэлэ сурукка киллэрэригэр, мин иһиттэхпинэ, судургутутар. Чочуйуохтааҕар судургутутар. Онон киниттэн устан ылбыты расшифровкалаан сурукка тиһиэххэ баара. Олоҥхоҕун суруйаргар киэргэт диири букатын ылыммат - була сатаан суруйбут диэхтэрэ диэн тардынар, кириитикэттэн улаханнык саллар, учууталларыттан, учуонайдартан толлор. Ол аата кини үөрэхтээх киһи буолан литэрэтиирэлии олоҥхону суруйбут диэхтэрэ диир быһыыта. Арааран билэр буолан.

2012 сыл сэтинньитигэр Москуба куоракка Саха Өрөспүүбүлүкэтин күннэригэр олоҥхолоон турардаах. Онон Москубанан эҥин баран олоҥхолотолуур таһымҥа тахсан сылдьар олоҥхоһут диэммин бигэ санаабын этэбин. Толорооччу буолбатах - дьиҥнээх олоҥхоһут. Миигин бэйэбин испэсэлиис буолбатах эрээри этэр диир дьон баар. Олорго хардам маннык. Култуура диэн тугун, кини сайдар сокуоннарын, култуура тылын тутулун биир толору мөһүлгэттэн ордук кэмҥэ дьаныһан үөрэтэн биллим, онон тиэкис хайдах айыллан тахсан баар буоларын сөпкө  өйдүүбүн. Аан дойду учуонайдарын түөрүйэлэригэр олоҕуран, идэлээх учуонайдар, билим анал сэбиэттэрин бигэргэтиитин ааспыт үлэлэри олоҥхоҕо анаан суруйдум. Элбэх олоҥхону иһиттим, аахтым, тиэкистэрин анаан, анал ньымаларынан чинчийдим. Онон чуолаан бу оҕобун даҕаны, атын кими барытын даҕаны олоҥхоһут быһыытынан сыаналыыр толору кыахтаахпын. Ону билинэн "Олоҥхо Ассоциациятыгар" үлэлэтэллэр.

Олоҥхоһут Дьууруй Бэрииһэп "Баһырҕастаах аттаах Баабый Баатыр" олоҥхотугар Сибиир омуктарын эпостарын "типические места" диэннэриттэн толору манныктар баалларын ыйабын [Кузьмина, Указатель типических мест... Новосибирск, 2005, С. 8-10].

I. Олоҥхо эйгэтин этии: 1) айыллыы кэмэ; 2) бухатыыр уонна кини утарсааччыларын бас билэр сирдэрэ-дойдулара; 3) Бухатыыр баайа-дуола, сүөһүтэ-аһа; 4) дьиэлэрэ-уоттара; 5) дьоно-сэргэтэ; 6) бухатыыр айаҥҥа аттанар түгэнэ; 7) абааһы кэлэн уоран-талаан барыыта; 8) айманыы.

II. Олоҥхо персонажтарыттан.

A. Киһини ойуулаан-дьүһүннээн этии: 1) бухатыыр айыллыыта, суос соҕотох баара; 2) бухатыырдарга аат иҥэрии, аат биэрээччилэри этии; 3) бухатыыр омуннаахтык улаатан ситэрэ-хоторо; 4) бухатыыр айаҥҥа аттанар төрүөтэ; 5) айаҥҥа хомунара; 6) таҥаһа-саба, сэбэ-сэбиргэлэ; 7) бухатыыр айана, айан кэмэ-кэрдиитэ, ол айаҥҥа көрсөр моһоллоро; 8) Биир хааннаахтарын көрсөн эйэргэһэрэ, кэпсэтэрэ, уруурҕаһара; 9) Бухатыыр уонна атын да айыы дьонун тас көстүүлэрэ, дьүһүннэрэ-бодолоро; 10) Бухатыыр уонна атын да айыы дьонун уйулҕаларын туруга, бухатыырдыы утуйуу; 11) Бухатыыр өйүн-мэйиитин, күүһүн-уоҕун бары өттүттэн ойуулааһын - булугас өйүн, албастарын, тулуурун, истэр-көрөр дьоҕурун, сытымсаҕын, кэрэ-чуор ырыатын, бары алыптарын, дьүһүн кубулунар түбэлтэлэрин; 12) Бухатыыр киһи аһыыр аһын, төһө аһастааҕын; 13) Бухатыыр охсуһуутун этии - ыҥырсар-сэрэтиһэр сиэрэ, хайдах-төһө охсуһары уурсуу, охсуһуу саҕаланыытыгар сирэй-харах анньыһыы, оҕунан ытыы, ох көтүүтэ, охсуһан эти-сиини сэймэктэһии, тэҥ-тэҥэ буолан туран хаалыы, охсуһар кэмҥэ бухатыырдар туруктара, төһө  өр охсуспут, өлбөт мэҥэ уутун, о.д.а. тыын киллэрэр эттиктэри ханна ууран, кистээн, харайан сылдьар, охсуһуу тулалыыр эйгэни аймыыра; 14) Айыы бухатыыра  кыайара; 15) Хотторбут Абааһы бухатыырын этин-сиинин дьаһайыы; 16) Айыы бухатыыра быстахха былдьанара, онуоха үс дойду үрдүнэн хайдах быһыы-майгы буолара; 17) Өлбүтү  тилиннэрэн тыын угуу, күүс киллэрии;  дьайтан ыраастанар албастар; 18) Кэргэн кэпсэтии, кыыс сөбүлэҥин ылыы, моһоллору ааһан бэйэ дойдутугар аттаныы; 19) Өрөгөй ыһыаҕа - уруу ыһыаҕар бэлэмнэнии, ыһыаҕы төһө  өр ыһаллара; 20) Күтүөт уолу тургутар араас сорудахтар, хапсыһыылар.

Б. Бухатыыр атын хоһуйу:. 1) Аты хоруутаан ыҥырыы; 2) Аты ойуулаан-дьүһүннээн этии (хантан анаммытын, өҥүн-дьүһүнүн, ураты кыаҕын); 3) аты дьалты утаарыы, сорудах биэрии, бырастыылаһыы; 4) аты айаҥҥа бэлэмнээһин - үүннээн-тэһииннээн ыҥыырдааһын; 5) ат сүбэтэ-амата, сэмэтэ-суҥхата.

В. Ураты айылҕалаахтар, этитиилээхтэр: 1) көмөлөһөөччүлэр; 2) куһаҕаны оҥорооччулар.

Г. Киһиттэн атыттар: 1) атыыр абааһылар; 2) абааһы тыһылара,  3) абааһылар миинэр миҥэлэрэ, көлөлөрө, 4) атын араас харамайдар.

III. Аптаах тэриллэр - дьылҕа суруга, суруктаах таас, илдьит сурук, ох, туох эмэ мал-сал о д.а.

IV. Олоҥхо атын олуктара: 1) уос аһар ырыа; 2) ситим олуктар; 3) олуктар икки ардыларыгар киллэһиктэр; 4) кутурук салайар ырыа.

V. Олоҥхоһут кыбытык тыллара: 1) истээччилэригэр туһаайар тыллара; 2) олоҥхотун быыһыгар кыбытык тыллара; 3) бүтэһик тыла.

Чинчийээччи Е.Н. Кузьмина ыйар миэстэлэриттэн "Эйэргэһэн табах тардыы" (раскуривание трубки) итиэннэ "Быстахха былдьанан өлбүт бухатыыры уҥуох тутуу" (захоронение богатыря (богатырки)) Дьууруй олоҥхотугар да, саха бары олоҥхолоругар да суох көстүү. Саха табахсыта суоҕа уонна олоҥхотугар айыы бухатыыра быстахха тыына быһыннаҕына даҕаны хайаан да айыы хаан аймахтарыттан көмө тиийэн кэлэн быыһанар баара - бу биһиги ураты төрүт үгэспит. Табах үүммэт сиригэр төрүт олохтоох дьон буоларбыт бэлиэтэ бу ыйа сылдьар - төрүт култуура диэн итинник, туох да, ким да сатаан балыйбат суола. Аны бэйэ ийэ итэҕэлбит күүһэ этиллэ сылдьар - күн айыы улууһа, айыы хаан аймаҕа буоларбыт. Өлбөт үөстээх, өспөт тыыннаах, тохтубат хааннаах, тоһуттубат уҥуохтаах айыы бухатыыра кэлэн орто дойду дьонун быыһыырыгар итэҕэлбит олоҥхобутугар уйаланан тыыннаах. Онуоха Сорук Боллур уолу сатаан ыҥырар, Аан Алахчын Хотуҥҥа сатаан сүгүрүйэр тустаахпыт. Ол сатабылбыт - төрүт бэйэ итэҕэлбит үөрэҕэр хараллан тыыннаах.

Бу барыта Дьууруй уол олоҥхотугар баар, кэлим этиллэн киирбит. Мин олоҥхо тэттигиттэн сэдиптээн испэр туга эрэ суох дуу дии саныыр этим уонна бу анаан сирийэн көрдүм, исписэлиистэр сааһылаабыттарын кытта кичэйэн тэҥнээтим. Барыта баар. Маннык тэттик, оҕо олоҥхото диэн ааттаныан сөптөөх олоҥхолор урут даа бааллара чахчы. Илларионов В.В. маннык кылгас, тэттик олоҥхолор үөскээн үөдүйэ сылдьыбыттарын бигэргэтэр, итиэннэ “Сээн олоҥхо” диэн ааттаан бэлиэтиирэ “Дьааҥы олоҥхоһуттарын үгэстэрэ” кинигэтигэр ыйыллар.

Онон, ытыктабыллаах ааҕааччы, бу ааптара биллэр аныгы олоҥхону аах, дьоҥҥо аахтар, оҕоҕор-сиэҥҥэр аах, этэ үөрэн, ырыатын көхсүҥ иһигэр киҥинэйэ сырыт.

Оҕолор, ыччат дьон, саастыылааххыт, аныгы олоҥхоһут этэн таһаарбыт олоҥхото - сабыс саҥа тиэкис - ону сэргээҥ, болҕойуҥ, саллыбакка арыйа биэрэн ааҕан киирэн барыҥ. Экчи сэҥээриэххит.

Саха буолуҥ, киһи буолуҥ, саха айыы киһитэ буолуҥ. Дом!

Г.С.Попова-Санаайа,

М.К.Аммосов аатынан ХИФУ АБ ХИНТКҮ культурологияҕа хаапыдыратын бэрэпиэссэрэ, бэдэгиэгикэ билимин хандьыдаата, дассыан, "Хомуһун" уһуйаан салайааччыта.