Аһылыктан туттунуу

Аһылыктан туттунуу диэн аһара элбэҕи аһаабат буолуу ааттанар.

Коммунистар салайан олорбут кэмнэригэр киһи бэйэтин бэйэтэ бас билиммэт этэ. Киһи хайаан да үлэлиэхтээх, үөрэниэхтээх, киһи барыта биир тэҥ диэн өйдөбүллэр аһара бараннар хайаан да оннук эрэ буолуохтааҕын курдукка кубулуйбуттара. Туох баары барытын государство бас билэрин тэҥэ, хас биирдии киһи доруобуйата эмиэ государство бас билиитэ буолбута. Ыалдьыбыт киһини государство бэйэтин эмчиттэринэн көрдөрөн, босхо, государство харчытыгар эмтиир этэ. Хас биирдии киһи тугу үлэлээн туһалыан сөбүн аналлаах комиссия эмиэ быһаарара.

Дьон доруобуйаларын харыстааһыны үтүө санаалаах государство оҥоро сатыыра, оннооҕор үлэ быыһыгар производственнай гимнастиканы киллэрэн эти-сиини дьарыктыыра, сарсыардааҥҥы гимнастиканы күн аайы араадьыйанан биэрэн, оскуолаҕа оҕолору эрчийэн туох баар кыаллары барытын оҥоро сатаабыта. Маннык аһара көрүүгэ-истиигэ дьон сыыйа үөрэнэннэр бэйэлэрин доруобуйаларын, эттэрин-сииннэрин аан маҥнай бэйэлэрэ эрчийэллэрин, харыстыылларын умнан, барытын государство кинилэргэ анаан оҥоруохтааҕын курдук саныыр буолан хаалбыттара.

Дьон доруобуйаларын харыстааһыны государство бэйэтигэр ылыытыттан дьон эрчиллэн, итиини-тымныыны тулуйарга үөрэнэн, элбэхтик хамсанан, сүүрэн-көтөн доруобуйаларын тупсаралларын оннугар туох да эрэйэ суох, босхо кэлэр эмтэри элбэхтик иһэргэ, аҥардастыы медицинэ көмөтүгэр сыҥаланарга, төлөбүрдээх сынньалаҥҥа сытарга үөрэммиттэрэ.

Кэлин сэбиэскэй государство дьадайан үрэллибитин кэннэ киһи бэйэтин доруобуйатын харыстыыр, тупсарар туһугар аан бастаан бэйэтэ кыһанан үлэлиэхтээх диэн этэллэрин үгүстэр соччо сөбүлээбэттэр, тириилэрин таһынан истэллэр. Киһи бэйэтин доруобуйатын бөҕөргөтөөрү элбэхтик тымныыга сылдьарын, тымныынан эрчиллэрин уонна гимнастиканан дьарыктанарын сүрэҕэлдьээбэккэ эрэ оҥороро бэйэтиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолбутун өссө билинэ иликтэр. Бөҕө доруобуйалаах, үчүгэй эрчиллиилээх киһи кыра, тымныйан ыарыыларга ыалдьыбакка элбэхтик эмтэнэргэ бэйэтэ үлэлээн-хамсаан булуммут харчытын ороскуоттаабата, атын дьон бары араас эрчиллиилэринэн, доруобуйаларын бөҕөргөтүүнэн дьарыктаналларыгар ыҥырар, угуйар. Бэйэтэ эрчиллии, дьарыктаныы көмөтүнэн этин-сиинин, доруобуйатын тупсарбыт киһини атыттар үтүктэн, батыһан эрчиллэллэрэ, дьарыктаналлара бэйэлэригэр туһаны аҕалар.

Былыр ыраахтааҕы дьаһайан олорбут кэмигэр саха дьонун үгүс өттүлэрэ дьадаҥы эбиттэр. Оччотооҕу кэмҥэ бары хаһаастарын барытын сиэн бүтэрэн, сааскы кэмҥэ олус аҕыйахтык аһаан, сороҕор чуут хоргуйа сыһан, дьылы нэһиилэ туорааһын олус улахан үөрүүнү аҕалар кэмнэрэ бааллара. Саха дьонугар дьылы этэҥҥэ туорааһын сыл бүтүүтүгэр тэҥнэһэн улахан бырааһынньыкка – ыһыахха кубулуйуута итинтэн төрүттэммит. Бу быһаарыыны сөп диэтэхпитинэ саха үлэһит дьоно боростуой аһылыгы олох аҕыйахтык, кэмчилээн аһыыллара кырдьык. Олохпут усулуобуйата ыараханыттан, ас-үөл саппааһа аҕыйаҕыттан сахаларга аһылыктан туттунуу үөрэҕэ үөскээбэккэ хаалбыт.

Саха сиригэр бурдугу үүннэрии сайдыыта ас-үөл саппааһа эбиллиитигэр тириэрдибитэ. 19-с үйэҕэ сахалар ахсааннара лаппа эбиллиитигэр ити ас-үөл саппааһа элбээһинэ ордук улахан оруолу ылбыта. Оччотооҕу ханнык да эмп-том суох кэмигэр саха дьонун ахсааннара лаппа биллэр гына эбиллибит. Бары Саха сиригэр сылдьыбыт үөрэхтээхтэр суруйалларынан ол кэмҥэ уһун үйэлээх кырдьаҕастар олус элбэх эбиттэр. 100 саастарын ааспыт дьон өссө үлэлии-хамсыы сылдьалларын элбэхтик суруйан бэлиэтээбиттэр.

1822 сыллаахха от ыйыгар Санкт-Петербурга тахсыбыт «Северный архив» диэн сурунаалга: «Сахаларга сүүс саастарын туолбут кырдьаҕастар олус элбэхтэр. Бары үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Бу омуктар бэйэлэрэ бөҕө оҥоһуулаахтар уонна уһун үйэлээхтэр»,- диэн суруйбуттар. «Долгожители Якутии» диэн кинигэҕэ бэриллибит таблицаҕа Саха сиригэр олорор дьон ахсааннарын уонна ол дьонтон 100 саастарын төһө киһи ааспыттарын суоттаан таһаарбыттар. (1,9).

Сыла Киһи ахсаана 100 сааһын ааспыт ааспыт киһи ахсаана

1897 269880 90

1959 479600 120

1998 1033300 30

Биир үйэ устата саха дьонун олохторун сайдыыта төһө үрдээбитин бу таблица арыйан көрдөрөр. Сайдыы, арҕааҥҥы дойдулар үөрэхтэрин аҥардастыы батыһыы туохха тириэрдибитэ эмиэ бу таблицаттан ырылыччы көстөр. Бу таблица сыыппаралара саха дьонун үйэлэрэ лаппа кылгаабытын арылхайдык быһаараллар.

Бу үлэҕэ ыраахтааҕы салайар кэмэ үчүгэй эбит диэн дакаастаммат. Арай «Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх» диэн биллэр этиини өйдөөн кэлэн, оччотооҕу ыарахан олох туох үчүгэйдээх эбитин булан ылыы туһалаах буолар.

Айылҕаҕа ханнык баҕарар кыыл ыарыйдаҕына сууланан баран сытынан кэбиһэр. Ыт хас да күн аһаабат, куоска эмиэ. Аһаабакка сытаннар сотору кэминэн көнөннөр, ыарыылара ааһан үтүөрэллэр. Дьиэҕэ олорор кыыллар ханнык да эми булан испэттэр эрээри, бэйэлэрэ ыарыыларын аһарыналлар, арай хонууга сылдьар ыттар ханнык эрэ оттору булан ыстыы сылдьаччылар. Кыыллар аһаабакка сырыттахтарына эттэриттэн-сииннэриттэн араас мунньуллубут кирдэр, дьааттар ыраастанан тахсаннар үтүөрүү буолан барар эбит. (2,34).

Айылҕаттан бэриллибит бу өйү-санааны кыыллар сатаан туһаналларын итинник, аһаабакка эрэ сылдьан эмтэнэллэрэ быһаарар. Дьон төһө да өйдөрө-санаалара сайдыбытын иһин аһыыр-сиир баҕаларын оннооҕор улаханнык ыалдьа да сылдьан кыайан кыана туттубаттара, үтүө холобуру батыһан үтүктүбэттэр. Христианскай таҥара дьиэтэ итэҕэйэр дьонун икки тыһыынча сылтан ордук кэм устата үөрэтэ, модьуйа, оннооҕор күһэйэ сатыыр даҕаны элбэҕи аһаан уойан ыалдьааччылар хата аҕыйаабаттар.

Айылҕа айбытын быһыытынан киһи аһылыгын чааһыгар төһө эмэ элбэх саппаастаах сылдьар. Олох араас ыарахан кэмнэригэр аһылыгы булунуу олус ыараханынан Айылҕа киһиэхэ ити чааһыгар олус элбэх саппааһы биэрбит. Эбиискэ аһаабакка, аҥардастыы ууну эрэ иһэн киһи ыйы быһа сылдьыан сөп диэн үөрэхтээхтэр этэллэр.

Омук үөрэхтээхтэрэ киһи аһаабакка эрэ сылдьыытын дириҥник үөрэтэн эрэллэр. Поль Брэгг диэн учуонай анаан-минээн аччыктааһынынан уһун кэмҥэ бэйэтэ дьарыктанан, маннык эмтэнии туһунан үөрэҕи арыйбыт. Кини суруйбут кинигэтэ бэйэтин доруобуйатын туһугар бэйэтэ кыһанар киһиэхэ олус туһаны аҕалыан сөп. Бу үлэҕэ П.Брэгг үлэтэ уонна сахалар аһылыкка сыһыаннаах этиилэрэ сүрүн төрүт буоллулар.

Сахалар аһылыкка сыһыаннаах этиилэрин эбэ Лөкүө эмээхсин элбэхтик туһанар этэ. Кини этиилэрэ уонна аһааһын уратылара учуонай П.Брэгг үөрэҕэр сөп түбэһиилэрэ сахалар аһылыгы туһаныылара дириҥ төрүттээҕин быһаарар.

Киһи атын аһы аһаабакка ууну эрэ истэҕинэ бэйэтин этигэр-сиинигэр мунньуммут саппааһынан аһылыктанар. Этиттэн-сиинииттэн аан маҥнай мунньуллубут сыа саппааһын уларытан эньиэргийэҕэ кубулутан туһаммытынан барар. Мунньуллубут сыатын саппааһа бүттэҕинэ, биирдэ эрэ быччыҥнарыттан сыыйа көҕүрэтэр. Киһи этэ-сиинэ лаппа аҕыйыар диэри аһаабакка сылдьар кыахтаах. Ити барыта киһи айылҕаттан айыллыаҕыттан аһылыгар олус улахан саппаастааҕынан, эт-сиин барыта айылҕа эттиктэриттэн хомулларынан быһаарыллар.

Доруобуйата үчүгэй, бөҕө буолуон баҕарар киһи минньигэстик аһааһын уонна туһалаах аһааһын диэн өйдөбүллэр икки ардыларынан өйүн-санаатын күүһүнэн салайтаран аһыырын ситиһэрэ наада. Аһааһын «Туох барыта икки өрүттээх» диэн сахалар быһаарыыларыгар эмиэ сөп түбэһэр уонна киһиттэн эмиэ тулуурдаах буолууну ирдиир. Соччо минньигэһэ суох да буоллар доруобуйаҕа олус туһалаах аһылыгы үөрэ-көтө сиэн кэбиһии киһиттэн эмиэ эрэйиллэр тутаах көрдөбүл буолар.

Олус элбэх минньигэс аһылыктар киһиэхэ аҕалар туһаларын билэн, сөбүлээн көрөн, аһара барбакка туһанар буолуу аныгы үйэ үөрэхтээх киһититтэн ирдэнэр тутаах көрдөбүл. Бу көрдөбүлү толорор наадаҕа киһи син-биир улахан тулуурдаах, этин-сиинин сиир-аһыыр баҕатын кыайа-хото тулуйар кыахтаннаҕына эрэ табыллар. Аһылык эмиэ киһиттэн олус тулуурдаах буолуутун эрэйэр. Христианскай уонна мусульманскай таҥара үөрэхтэрэ киһи өйө-санаата ити мөлтөх өрүтүн билэннэр көмөлөһө сатыыллар. Kинилэр сотору-сотору кэлэн иһэр аһылыктан туттунар кэмнэри, постары оҥороннор уонна онон күһэйэннэр таҥараны итэҕэйэр дьон аҕыйахтык аһыылларын ситиһэ сатыыллар. (3,24).

Аһыыр аһылыктан туттунуу, аһара элбэҕи аһаабакка эрэ сылдьыы өйтөн-санааттан эрэ тутулуктаах, киһи буолууну быһаарар биир сүрүн көрдөбүл буолар. Кыылларга, көтөрдөргө аһылыктан туттунуу диэн суох.

Оҕо улаатан истэҕинэ этэ-сиинэ улаатарынан аһыыр аһылыгын аҕыйатан биэрии кыаллыбат. Оҕо улаатан этэ-сиинэ сиппитин, өйө-санаата сайдыбытын кэннэ аһылыктан туттунууну саҕалыыра табыллар.

Аһылыгы аһара элбэҕи аһаабат буолуу киһи үлэлиир үлэтиттэн ордук улахан тутулуктаах. Кыайа-хото тутан этин-сиинин элбэхтик хамсатан үлэлиир киһи үйэтин тухары аһылыктан туттунуу диэни билбэккэ эрэ олоҕун олоруон сөп. Элбэхтик олорор үлэлээх киһи аһылыктан туттунуу туһунан толкуйдаатаҕына эрэ табыллар.

Дьону хайдах көрүҥнээхтэриттэн көрөн хайдах олохтоохторун улахан сыысхала суох быһаарыахха сөп. Дьон олохторо тупсуута, ылар хамнастара улаатыыта элбэхтик, иҥэмтэлээхтик аһыылларын элбэтэн, уойан-тотон барыыларыгар тириэрдэр.

Уойбут киһи үлэни-хамнаһы кыайара аҕыйыырын тэҥэ, араас ыарыылар булаллара элбэх. Аһара уойуу киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, өйө-санаата сайдыбатаҕын, тулуура суоҕун, иҥсэтэ улаханын биллэрэр.

Киһи өйө-санаата, тулуурдаах, өһөс буолуута аһылыгы элбэҕи сииртэн туттунар күүһүн улаатыннарар кыахтаах. Өйү-санааны бөҕөргөтүүгэ, тулуурун улаатыннарыыга аһылыктан кыайан туттунар буолууну туһаныы туһата улахан. Аһылык хаһан баҕарар баарынан куруук өйү-санааны бөҕөргөтө, күүһүрдэ сылдьыы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр.

Улахан таҥара үөрэхтэрэ киһи өйүн-санаатын тутулугун билэллэриттэн, аһылыктан туттунуу күүһүн таба сыаналааннар аһылыктан туттунуу постарын оҥорон итэҕэйээччилэр өйдөрүн-санааларын тулуурдаах буолууга үөрэтэ сатыыллар.

Аһылык киһи сүрүн дьарыга, аһылыга суох киһи олоҕо табыллыбат. Аһаан тоттоҕуна киһи үөрэр, санаата көтөҕүллэр, өр аһаабакка сылдьан баран аһаатаҕына өссө дьоллонор. Бу дьоллонуу аһаабакка сылдьыы төһө уһаан биэрэр даҕаны, улаатан иһэр.

Киһи өйө-санаата маннык уратылааҕын таҥара үөрэхтэрэ былыргыттан билэн бэйэлэрин туһалара улаханын дакаастыырга табан туһаналлар. Православнай таҥара дьиэтэ маннык аһаабакка сылдьар постары оҥорон дьон өйүн-санаатын бэйэтигэр тарда сатыыр.

Аһаабакка сылдьар постары киһи тулуйан туораатаҕына уонна аһаан тоттоҕуна тулуура эбиллэрин тэҥэ, аһаабытыттан дьоллонор.

Кини аһыырга көҥүлү биэрбит таҥараҕа махтала улаатан, итэҕэйэрэ эбиллэр. Аһаан дьолломмута өйүгэр-санаатыгар хатанан таҥараны сөбүлүүрэ улаатар.

Православнай таҥара дьиэтэ оҥорбут аһаабакка сылдьыы постарын кэмнэрэ киһи ханнык аһылыкка наадыйар кэмигэр сөп түбэспэттэр. Сахалар бу постары букатын сөбүлээбэттэр, православнай таҥараны ылымматтар. Саамай тымныы кэмҥэ, ахсынньыга эт аһылыктан туттунар буолуу кэмэ сахалар бэйэлэрин аһылыктарын үөрэҕэр сөп түбэспэт.

Сахалар аһылыктан туттунар буолууга айылҕалара бэйэтэ үөрэтэр күүһүн туһаналлар. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһиннэрэн айылҕа уларыйыытыгар киһи аһыыр аһылыга эмиэ уларыйан биэрэрин ситиһэллэр. Айылҕа тымныы кыһына кэлиитигэр киһи аһыыр аһылыга сыалаах-арыылаах буолуутун ситиһэн анаан-минээн уоппут идэһэлэрин сииллэр, онтон куйаас сайын кэллэҕинэ араас оттортон оҥоруллубут үөрэлэргэ, балык аһылыкка уонна үүттэн оҥоруллар астарга көһөн биэрэллэр.

Кыһын тымныыны тулуйар буолууга сыалаах-арыылаах астар туһалара улаханын аныгы медицинэ үөрэҕэ эмиэ бигэргэтэр. Куйаас сайыҥҥа киһи балыгынан уонна ымдаанынан да аһаан сылдьар кыахтааҕын сахалар туһаналлар. Сайын устата эт аһылык диэни биирдэ эмэтэ сииллэр, ол иһин киһи этэ-сиинэ кыһын мунньуллубут араас кирдэриттэн ыраастанарын ситиһэллэр.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн аһаабакка сылдьыы туһата икки өрүттээх. Аһаабакка сырыттахха эт-сиин тупсан, ыраастанарын тэҥэ, өй-санаа тулуура улаатара киһиэхэ ордук туһалаах.

Аһылыктан туттунууга сахалар таҥараларын үөрэҕин туһаныы дьоҥҥо туһата улахан.

Туһаныллыбыт литература.

1. Кириллина В.И., Прокопьева Ю.Н. Долгожители Якутии. Якутск: 1999. - 64 с.

2. Поль С.Брэгг. Формула совершенства. Санкт-Петербург: ТОО «Лейла», 1993. - 384 с.

3. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.