Аһылыкка нэми тутуһуу
Нэм диэн өй-санаа үөскэтэр ханнык эрэ кээмэйэ, киһи олоҕо, үлэтэ табылларын туһугар тутуһа сылдьар уонна аһара барбатаҕына туох эмэ туһалааҕы оҥороругар тириэрдэр кыйыата ааттанар. Аһааһын элбээн хаалан аһара бардаҕына киһи уойара тиийэн кэлэрэ аһылыктан туттунууга, ол аата нэми тутуһарыгар тириэрдэр.
Аһылыкка нэми тутуһууну киһи өйө-санаата сайдыыта, тулуура, туттунар күүһэ улаатара уонна “Туох барыта икки өрүттээх” диэн быһаарыыны тутуһара үөскэтэр.
Аһылык киһиэхэ дьайыыта икки өрүттээх:
1. Аһылык элбээтэҕинэ киһи күүһэ эбиллэрин тэҥэ, уойан барар.
2. Аһылык аҕыйаатаҕына киһи бэйэтин этиттэн-сииниттэн көҕүрэтэн иһэрэ үөскээн ыйааһына чэпчиирин тэҥэ, күүһэ-сэниэтэ аҕыйаан барара саҕаланар.
Бу икки өрүттэртэн хайалара баҕарар аһара бардахтарына куһаҕаҥҥа тириэрдэллэр. Аһара аһааһын уойууга тириэрдэрэ араас ыарыыларга ылларарын үөскэтэр, онтон аһара аҕыйахтык аһааһын киһи сэниэтэ суох буоларын үөскэтэн кыайарын да оҥорботугар тириэрдиэн сөп.
Аһылыкка нэми тутуһуу диэн киһи өйүн-санаатын күүһүнэн, тулуурунан туһанан, бу икки өрүттэр икки ардыларынан түбэһэр быһаарыыны ылынан аһыыр аһылыгын кээмэйдиирэ, ол аата бэйэтэ ороскуоттууругар сөп түбэһиннэрэрэ ааттанар.
Аһара аһаан кэбиһии, уойуу диэн сааһырбыт дьон тулуурдара, өһөс санаалара тиийбэтиттэн эбиискэ, бэйэлэрэ булан ылар эрэйдэрэ ааттанар. Эдэр, кыанар, элбэхтик үлэлиир, хамсанар кэмнэрин курдук тото аһыы сылдьаннар уойан хаалбыттарын билбэккэ хаалаллар. Этэ-сиинэ доруобай киһи аһылыга ороскуоттуурунааҕар элбэх буоллаҕына уойан барар. Ол барыта айылҕа айбытынан эт-сиин аһылык элбээтэҕинэ ордугун сыаҕа кубулутан хаһаанан, мунньунан иһэринэн быһаарыллар.
Киһи элбэхтик олорон эрэ үлэлээтэҕинэ эбэтэр сааһырдаҕына хамсанара, барара-кэлэрэ аҕыйаан, бытааран эньиэргийэтин ороскуоттуура аҕыйыыр, ол иһин аһыыр аһылыга эмиэ кыччаан биэрэрин өйө-санаата оҥоруохтаах көрдөбүлэ буолар.
Элбэҕи аһаан кэбиспэт буолууну киһи тулуура улааттаҕына эрэ кыайар кыахтанар. Тулуура улахан киһи аһыыр санаатын хам тутан, аһара аһаабаты хаһан баҕарар ситиһиэн сөп.
Улаатан иһэр оҕо элбэх аһылыгы ирдиир. Кини этэ-сиинэ улаатарыттан уонна өһөс санаата, тулуура өссө аҕыйаҕыттан аһылыктан туттунар кыаҕа кыччыыр. Аһаабакка сылдьары оҕо ыарырҕатар, аһылыгы көтүттэҕинэ эрэйдэнэр.
Тулуура, туттунар күүһэ аҕыйах киһи аһыырга баҕатын, ол аата иҥсэтин, оботун кыайан туттуммакка элбэҕи аһыы сылдьыан сөп. Уойан барыы ханнык эрэ кээмэйи аһара баран хааллаҕына киһи туттунар күүһэ туһалаабат кэмэ кэлэн хаалыан сөп.
Аһылыктан туттуна үөрэнэргэ эбии көмө быһыытынан аһыыр аһыгыгы эрдэттэн кээмэйдээн бэлэмнээһин диэни киллэрэн биэриэххэ сөп. Хас аһылыкка анаан-минээн эрдэттэн бэлэмнэммит, калория төһөтө суоттаммыт аһылыгы аһааһын ордук табыллар.
Киһи бу кэлэр аһылыкка төһөнү аһыырын эрдэттэн кээмэйдээн бэлэмнээн кэбистэҕинэ аһара аһаан кэбиһэрэ суох буолар. Киһи куртаҕа аһылык киирэриттэн “тоттум” диэн бэлиэ биэрэрэ хойутаан кэлэриттэн киһи хаһан баҕарар аһара аһаан кэбиһиэн сөп. Хайа аһылыкка төһөнү сиири эрдэттэн бэлэмнэнэр ордук туһалаах уонна киһи ону кыайар кыаҕа улаатар.
Киһи бэйэтин ыйааһына эбиллиитин билэ сылдьара эрэйиллэр. Күһүн, кыһын ыйааһын кыратык эбиллэрэ ханнык да кутталы үөскэппэт. Бу эбиллибит ыйааһын сайын аҕыйахтык аһыыр, эти сиэбэт кэмҥэ көҕүрээн, оннугар түстэҕинэ киһи сыл устата ыйааһынын биир тэҥник тута сылдьара кыаллар кыахтанар.
Сахалар куйаас сайыҥҥа аҕыйахтык аһыыллар, эти биирдэ эмэтэ сииллэр уонна элбэх ууну иһэ-иһэ, үрүҥ аһы аһыы сылдьан күүскэ үлэлээн элбэхтик тиритэллэриттэн эттэрэ-сииннэрэ араас кирдэртэн ыраастанан, кыһын устата эбиллибит ыйааһыннара урукку оннугар түһэн иһэрин ситиһэллэр.
Аһылыкка нэми тутуһууну, ол аата аһара аһаабаты дьоро уонна ньыха киэһэлэр бааллара үөскэтэр. Дьоро диэн эти, балыгы тото сиир, онтон ньыха диэн эти сиэбэт, араас хааһыны сиир киэһэлэр ааттаналлар. Бу икки өрүттэри нэми туһанан тэҥнээн биэрдэххэ киһиэхэ холестерин оннун булуута үөскүөн сөп. (7,29).
Олох тупсан араас иҥэмтэлээх аһылыктар элбээн иһиилэрэ оҕо улаатан иһэн аһара аһаан кэбиһэрэ үксүүрүгэр тириэрдэр буолла. Аныгы оҕолор уҥуохтара улаатан иһиитэ аһылык элбэҕиттэн уонна иҥэмтэтэ эбиллибититтэн тутулуктаах. Урукку кэмҥэ элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун саастарынан көрөн кэккэлэччи туруордахха кыралар улаатан иһэллэрэ көстөн биллэрэ итини дакаастыыр.
Аһара аһаабат буолууга аныгы оҕону үөрэтии хайаан да ирдэнэрэ табыллар. Улахан холодильник куруук толору астаах турара уонна оҕо дьиэтигэр соҕотоҕун хаалара үксээһинэ, туттунар кыаҕа улаата илигиттэн аһара аһаан кэбиһэрин үөскэтэрэ элбээһинэ уойбут оҕолору үксэттэ.
Аһааһын нэмин билии киһи өйө-санаата сайдыытыттан тутулуга улахан. Өй-санаа киһиэхэ тулууру, туттунар күүһү үөскэтэриттэн аһыырга нэми тутуһууну киһи сааһыран иһэн кыайар, тутуһар кыахтанар. Аһааһын кэнниттэн остуолтан турууга киһи өссө аччык соҕус буолара табыллар диэн этиини тулуура улахан киһи куруук тутуһа сылдьар кыаҕа улаатар.
Сахалар олус былыргы кэмнэртэн Кут-сүр үөрэҕин олохтоон өйдөрө-санаалара сайдыытыгар туһана сылдьаллар. Өй-санаа үгэскэ, онтон үөрүйэххэ кубулуйдаҕына буор куту үөскэтэн кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэр кыахтанар. Киһи этигэр-сиинигэр үөскээбит үчүгэй да, куһаҕан да үөрүйэхтэр буор куту кытта кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэллэрин утумнааһын диэн ааттыыллар уонна төрөппүттэр билэн оҕолорун иитэллэригэр, үөрэтэллэригэр туһаналлара эрэйиллэр.
Киһиэхэ төрүттэриттэн бэриллэр буор кута хас да көлүөнэлэр усталарыгар дьайа сылдьарын сахалар билэллэр. Ыраах да төрүттэрэ дьадаҥы буолан элбэхтик аччыктаабыттара, астара тиийбэккэ эрэйдэммиттэрэ, муҥнаммыттара оҕолоругар бэриллэн иһэр буор куттарыгар ууруллан сылдьарыттан кэлэр көлүөнэлэрэ ас дэлэйбитинэн туһанан элбэхтик аһыыр-сиир баҕа санаалара улаатан аһара барыан сөп.
Билигин экономиката сайдыбыт, байбыт, астара дэлэйбит Америкаҕа уойбут дьон аһара элбээбиттэр. Былыргы кэмнэргэ кулут, чаҕар буолан элбэхтик аччыктыы сылдьыбыт негрдэр кэлэр көлүөнэлэрэ үчүгэй олоххо тиийэн ас дэлэйбитинэн туһанан аһара аһыыр буолбуттар. Америкаҕа негрдэр аһара уойаллара элбээбитэ ити быһаарыыга сөп түбэһэр.
Буор кут дьайыыта хас да киһи үйэтигэр тиийэр диэн сахалар үөрэхтэрэ итинэн дакаастанар уонна “Хос эһэтэ дьадаҥы этэ” диэн этиинэн өссө чуолкайданар. Киһиэхэ хос эһэтин өйө-санаата, буор кута син-биир баар буоларын биллэрэр.
Дьон өйө-санаата мөлтөх сирин, аһара аһаан кэбиһэрин улахан таҥаралар үөрэхтэрэ билэн араас аһылыктан туттунар постары оҥорон төһөнү аһыылларын бэйэлэрэ билбэт итэҕэйээччилэри күөйэ-хаайа, өйдөтө сатыыллар. Православнай таҥара үөрэҕэ кыһын саамай тымныы кэмҥэ дьоҥҥо эти сиэппэт буола сатыырын сахалар букатын ылымматтар, ол иһин бу таҥараны итэҕэйбэттэр.
Аныгы дьон тутуһа сатыыр араас элбэх диеталара таҥара үөрэҕин аһылыктан туттунар буолууга үөрэҕэр сөп түбэһэллэр уонна аһылык үөрэҕин тупсубута буолан солбуйар кыахтаахтар. Эдэрдэр диеталары тутуһа сылдьыылара аһара аһаабаттарын үөскэтэр.
Саха сиригэр аһылык саппааһа аҕыйаҕыттан, дьон дьылы туоруур аһылыктарын саппааһын нэһиилэ булан хаһааналларыттан былыргы кэмнэргэ аһылыктан туттунуу аналлаах үөрэҕэ сахаларга сайдыбатах эрээри, аһылык тиийбэтэ уонна айылҕа куйааһа дьайыыта сөптөөх билиилэри үөскэппитин туһана сылдьаллар.
Дьоро уонна ньыха киэһэлэр диэн аһылык араастарын быһаарыылар бааллара сахалар эти аһара элбэҕи сиэбэти куруук туһана сылдьалларын биллэрэллэр. Бу билии билигин туттуллар холестеринтан харыстаныы үөрэҕэр сөп түбэһэр.
Сахалар саас уонна сайын аҕыйахтык аһыыллар, бу кэмнэргэ эти биирдэ эмэтэ сииллэр. Сайыҥҥы кэмҥэ эти сиир туһата аҕыйаҕын быһааран билэн, бу кэмҥэ эти хара диэн түһэрэн, намтатан ааттааннар аҕыйахтык сиири үөскэтэллэр.
Аныгы кэмҥэ киһиэхэ эттэн, сыаттан холестерин мунньуллуута диэн ыарыы баар буолла. Бары эти, сыаны сиэбэт буола сатыыллара элбээтэ. Араас элбэх диеталары оҥорон тыл үөрэхтээхтэрин көмөлөрүнэн солумсах буолан хаалбыт дьону бииртэн-биир албыҥҥа киллэрэн иһэллэр.
“Сааскы киһи салбаммытынан, күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн” диэн өс хоһооно сахалар аһылыктарын үөрэҕин быһаарар. Бу өс хоһооно саас аһылык тиийбэтиттэн киһи аччыктыырын, салбана сатыырын биллэрэрин тэҥэ, күһүн ас-үөл элбээн, киһи тотон үөрэрэ кэлэрин биллэрэр суолталаах.
Сахалар күһүн уонна кыһын эти, сыаны элбэҕи сииллэр. Ол барыта улахан тымныыны тулуйарга аналлаах уһун үйэлэргэ үөскээбит үөрүйэхтэрэ буолар. Киһи тириитин аннынан сыаны үөскэтинэн тымныы дьайыытыттан харыстанара үөскүүр.
Улахан тымныыны тулуйар туһугар арыыны уонна сыаны сиэһин ордук туһалаах. Этимсэх диэн эти сиирэ үөрүйэх буолбут киһи ааттанар. Сахалар сайын устата эти биирдэ эмэтэ сииллэр. Бу кэмҥэ эттэрэ-сииннэрэ кыһын устата мунньуллубут сыаттан, холестеринтэн ыраастанан кэбиһэрэ ситиһиллэр.
Саха дьоно уһун үйэлэрин тухары билэн-көрөн үөскэппит аһылык туһунан үөрэхтэрин билигин да туһана сылдьыахха сөп. Кыһыҥҥы тымныы кэмҥэ эти элбэҕи сиэн баран сайын устата үрүҥ аһылыгы элбэҕэ аһаатахха уонна эти сиэбэккэ сырыттахха аһылыкка нэми тутуһуу үөскээн киһи олоҕо табыллар.
Аныгы олоххо ас-үөл дэлэйбит кэмигэр аһара аһаабат буолуу, аһылык нэмин тутуһуу үөрэхтэммит киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буоларын сахалар тутуһа сылдьаллар. (1,57).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.