Аһылыгы наардаан аһааһын

Аһылыгы наардаан аһааһын диэн этии сахалар аһылык туһунан үөрэхтэрэ буолар.

Киһи этигэр-сиинигэр, доруобуйатыгар туох аһылыгы аһыыра олус улаханнык дьайар. Айылҕаҕа үөскүүр уонна үүнэр аһылыктар киһи этигэр-сиинигэр ордук иҥэмтэлээхтэр. Киһи уһун үйэтин тухары ханнык аһылыгы аһыырга үөрэммитэ этигэр-сиинигэр улахан оруолу ылар.

Кэнники кэмҥэ дьон аһыыр аһылыктарын үөрэтэр учуонайдар араас суол астары тус-туһунан наардаан аһаатахха, киһиэхэ ас иҥэмтэтэ уонна туһата улаатар диэн этэллэр. Кинилэр ити арыйыыларын, киһи иһэ-үөһэ аһы буһарарга аналлаах үлэлэрин дириҥник чинчийэн үөрэтэннэр олохтоохтук дакаастаан эрэллэр. Кинилэр быһаарыыларынан дьон аһыыр астарын ханнык төрүккэ олоҕурбуттарыттан көрөн маннык түөрт суол көрүҥҥэ араартыахха сөп:

1. Уулар. Манна араас көрүҥнээх убаҕас, иһиллэр астар барылара киирсэллэр уонна итилэри хайаан даҕаны аһыах төһө эмэ иннинэ, барыларын бииргэ иһэргэ сүбэлииллэр. Оччоҕуна уу бастаан киирэн киһи куртаҕын сайаан, ыраастаан саҥа аһылык киирэригэр бэлэмниир. Ууну хойутаан, аһыы олорон эбэтэр аһаан бүтэн баран истэххэ, уу куртахха киирэн аналлаах симэһининэн, силинэн буккуллан, ыстанан буһарарга бэлэмнэммит аһылыктан симэһини суурайан туһалыаҕынааҕар буортуну оҥорор. Ууну, аһыыр кэмҥэ эбэтэр аһаан баран испэккэ, хайаан да аһыах иннинэ эбэтэр аһылык быыһыгар иһэргэ сүбэлииллэр.

2. Эт уонна балык астар. Бу астары атын астары кытта буккуйбакка бэйэлэрин эрэ эбэтэр оҕуруот астарын кытта холбуу булкуйан сиэтэххэ буһарыыта табыллан туһата элбиир дииллэр.

3. Оҕуруот астара. Балары эт, балык эбэтэр бурдуктан оҥоруллубут астары кытта холбуу буккуйан эбэтэр бэйэлэрин да сиэтэххэ киһиэхэ сөптөөхтүк иҥэллэр.

4. Бурдуктан оҥоруллар астар. Маннык астары бэйэлэрин аҥардастыы эбэтэр оҕуруот астарын эрэ кытта холбуу сииргэ табыллар диэн этэллэр. Кэлин кэмҥэ бурдуктан оҥоруллар аһылыктары кыратык арыыны кытта булкуйан сиэтэххэ ордук иҥэмтэлээх буоларын быһаардылар.

Аһылыгы үөрэтэр наука дьоно бу курдук тус-туһунан төрүккэ олоҕурбут астары бэйэ-бэйэлэрин кытта букатын булкуйбакка эрэ аһаатахха, ас киһиэхэ ордук туһалаах уонна иҥэмтэлээх буолар диэн дакаастыыллар. Тус-туһунан төрүттээх астары киһи иһэ-үөһэ буһаран туһаҕа таһаарарыгар эмиэ тус-туһунан ферменнэри туһанар. Маннык аһааһын саҥа көрүҥүн дьон бары туһаннахтарына, сорох ис-үөс ыарыылара көҕүрүөхтэрин сөп.

Былыргы саха дьоно эттэрин, балыктарын уонна олор мииннэрин, атын аһылыктарыттан туспа арааран буһаран сииллэрин кырдьаҕастартан истэн билэбит. Кыра эрдэхпитинэ кырдьаҕас эбэбит Лөкүө ити курдук тэрийэн аһатара. Эт эбэтэр балык аһылыктары биир аһылыкка тотуохха диэри сиир этибит. Эт сиир киэһэҕэ биирдии кыра кырбас эти кытта миинин тото иһиллэрэ.

Биир көрүҥнээх аһы тотуохха диэри сиэһин холобурун кэлин ыаллар кууруссалары иитэннэр сымыыты элбэхтик сиир кэмнэриттэн булуохха сөп. Эбэбит сымыыттарын аһылыкка биирдии киһиэхэ түөртүү эбэтэр биэстии тиксэр буолуор диэри мунньан баран биирдэ буһаран тото сиэтэрэ. Оччоҕуна бу аһылык аҥардастыы сымыыты сиэһин аһылыга буолара. «Сымыыты арыылаан сиир үчүгэй»,- диэн этэрэ эрээри билбэппитигэр тэптэрэн туустаан сиэһин ордук табыллар курдук этэ.

Бу соторутааҕы кэмҥэ диэри саха ыалларыгар киэһээҥҥи аһылыктара ханнык аһылык бэлэмнэнэриттэн тутулуктанан икки тус-туспа араастаах этэ:

1. Дьоро киэһэ. Эт эбэтэр балык аһылыгы тото сиир үөрүүлээх киэһэ буолбутун бэлиэтэ. Маннык ураты эт эбэтэр балык аһылыгы тото сиир туспа киэһэ баара былыргы сахалар аһылыгы тус-туспа наардаан аһааһын ньымата доруобуйаларыгар ордук туһалааҕын үчүгэйдик билэллэрин көрдөрөр. Кинилэр ити билиилэрэ, эт уонна балык аһылыктарын хас аһылык аайы кыра-кыратык, атыттары кытта булкуйан буолбакка, биир аһылыкка тотуохтарыгар диэри сииллэригэр олоҕурар. Хата, ол оннугар үөрүүлээх дьоро киэһэлэр кэлиилэрэ, ыаллар төһө эт уонна балык саппаастаахтарыттан быһаччы тутулуктанан сөп буола-буола кэлэллэрэ биллэр.

2. Ньыха киэһэ. Үгүс саха ыалларыгар маннык киэһэлэр куруук кэриэтэ буолаллар. Бу киэһэ көннөрү арыылаах лэппээскилээх чэйи эбэтэр ханнык эмэ үрүҥ ас үөрэтин иһэн эбэтэр суораты тото сиэн баран утуйуу буолар эбит. Оччотооҕу кэмҥэ сахалар аһылыктарын сүрүн көрүҥүнэн арыылаах лэппээски буолара дииллэр. Ордук сыаналанар бурдук аһылыгынан арыылаах алаадьы буолара.

Алаадьыны ууллубут арыыга уган, булкуйан сиэниллэрэ. Билигин бурдук астар арыыны кытта булкустахтарына ордук иҥэмтэлээхтэрэ быһаарыллыбытын кэнниттэн сахалар аһылык туһунан билиилэрэ дириҥ төрүттээҕэ быһаарыллар.

Сылгы уонна ынах сүөһүлэри сахалар былыр-былыргыттан иитэн туһаналлар. Кинилэр аһыыр астара барыта бу дьиэ сүөһүлэриттэн оҥоруллан тахсар аһылыктар. Урукку кэмҥэ саха дьоно аһыйбыт үрүҥ аһы ордук элбэхтик аһыыр эбиттэр. Кинилэр сылы быһа суораты, ымдааны, тары, быыппаҕы уонна кымыһы куруук аһыы, иһэ сылдьаллара. Бу астартан ордук тэнийбит уонна элбэхтик аһаныллар астарынан суорат, ымдаан уонна тар буолалларын бэлиэтииллэр. Уһун үйэлэр тухары саха дьонун истэрэ-үөстэрэ, эттэрэ-сииннэрэ аһыйбыт үрүҥ аска үөрэнэн хаалбыттар. Билиҥҥи аһааһын науката этэринэн аһыйбыт үрүҥ аска үөскүүр араас бактериялар киһиэхэ аһылыгы буһарарыгар быһаччы көмөлөһөллөр.

Былыргы сахалар аһылыктарын биир биллэр уратытынан бары аһылыктар кэннилэриттэн аһыйбыт үрүҥ аһы, суораты, утуйуох эрэ иннинэ сиэниллэрэ буолар. Итини кырдьаҕас эбэбит Лөкүө: «Суоратта сиэн искитин үрүҥнээн»,- диэн ааттыыра. Оччоҕуна, үрүҥ ас куртахха кэнники киирэн, атын астар буһууларыгар көмөлөһөр диэн этэрэ. Билигин аһылык үөрэхтээхтэрэ үрүҥ аска үөскүүр бактериялар ас буһуутугар олус туһалаахтарын билэн, аһылыкка эбиискэ туттарга сүбэлииллэрэ бу быһаарыы олус таба буоларын бэлиэтиир.

Сахалар былыр-былыргыттан ынах арыытын уулларан дьэҥкир арыы оҥорон хаһаанан туһаналлара. Кэлин сэбиэскэй былаас кэмигэр арыыны маннык уулларан туһаныы суох буолбута. Кытайдар аһылыктарыгар билигин даҕаны ууллубут арыыны киэҥник туһаналлар уонна улахан туһалаах диэн билинэллэр.

154 саастаах Зора Агха диэн Турция олохтооҕо уһун үйэтин тухары бэрт аҕыйах араастаах аһы аһаабыт. Кини сүрүн аһылыгынан күн уотугар хатарыллыбыт хара килиэп уонна араас оҕуруот астара буолар эбиттэр. Эти уонна сымыыты олох аҕыйаҕы сиир эбит. Кини уһун үйэтин тухары үрүҥ килиэби, саахары сиэбэтэх, арыгыны да испэтэх, олус боростуой уонна биир аһылыгынан аһылыктаммыт. Бэйэтин 154 сааһыгар олус доруобай, бэйэтин кыанар, куруусчутунан үлэлээн ыарахан да таһаҕастары таһа сылдьыбыт.

Кэлин кэмҥэ дьон олохторо тупсан иһиититтэн, ол аата, аһылык арааһа элбээһиниттэн биир киһи олоҕо хайдах кылгаан иһэрин сүрэх ыарыыларын үөрэтээччи доктор Поль Уайт маннык быһаарар:

- Эр дьон 45 саастарыгар тиийиилэригэр араас аһы кыайа-хото аһааннар, уойаннар, ыйааһыннара 10 эбэтэр 15 киилэнэн эбиллэр. Онно эбии массыынанан эрэ сылдьыы уонна сытан эрэ телевизор көрүүтэ эбиллэн бу киһи сүрэх эбэтэр бүөр ыарыһах буолар. Бу кэмҥэ кини инсульт эбэтэр инфаркт буолан өлөн да хаалыан сөп. Эр дьон үйэлэрин кылгааһынын сэкириэтэ итиннэ сытар. Дьон доруобуйалара мөлтөөн барыыта хас да уонунан сыллар усталарыгар ити курдук сыыйа бэлэмнэнэн иһэр.

«Оҕус оту эрэ сиир эрээри – улахан»,- диэн этиини таба сыаналааһын эрэйиллэр. Олус уһун үйэлээх дьон үйэлэрин тухары наар биир аһылыгынан аһылыктанар эбиттэр. Киһи куртаҕа биир аһылыгы куруук буһарарга үөрэнэн, бу үлэни кыайыылаахтык оҥорор, онтон куртахха араас аһылыктар бииргэ симиллэн хааллахтарына ханнык да кыаҕа, наукаҕа чугаһатан эттэххэ, аһы буһарар ферменнэрэ тиийбэтэ чахчы. Аһылыгы наардаан аһааһын туһата итиннэ саһан сылдьар.

Бурдук ас куртахха буһуутугар арыы баар буолуута аһылык ордук иҥэмтэлээхтик иҥэрин хааччыйар. Арыылаах лэппээски, арыылаах алаадьы киһиэхэ хайа да атын астааҕар ордук иҥэмтэлээхтик иҥэллэрэ быһаарыллар.

Эт уонна балык астары бурдуктан оҥоруллар астары кытта буккуйбатахха буһуута табыллан ордук иҥэмтэлэнэр диэн этэллэр.

Саха дьоно былыр-былыргыттан сылгы, ынах сүөһүлэри иитэннэр эт аһылыкка үөрэммиттэр. Кинилэр сүөһү этин ханнык чаастара киһиэхэ ордук туһалаахтарын уонна иҥэмтэлээхтэрин быһааран аһылыктарыгар туһаналлар.

Сүөһү этиттэн көм этэ улаханнык сыаналаммат ас. Көм эккэ быччыҥтан ураты араас туһалааҕа аҕыйах. Өссө маннык эти «Хара эт» диир этэ эбэбит. Оҕо сылдьан уҥуоҕу тиниктии олоруоҕу сүрэҕэлдьээн оонньуу бара охсоору көм эти уурдараары гыннахха эбэбит бу хара эт, киһиэхэ туһата аҕыйах диэн этэрэ уонна уҥуохтааҕыттан үллэрэн биэрэ сатыырын оччолорго соччо аахайбакка аһаран иһиллэр этэ.

Урукку кэмнэргэ уҥуохтаах уонна сыалаах эт сахаларга ордук сыаналанар этэ. Киһи этэ-сиинэ аҥардас көм эккэ эрэ буолбакка уҥуох силгэлэригэр, өҥүргэстэргэ уонна силиигэ ордук наадыйар. Уҥуох силгэлэрэ уонна силиитэ киһи этигэр-сиинигэр, сүһүөхтэригэр туһалара ордук улахан.

Сахалар аһылыктарыгар дырыһааҥкы диэн ас баар. Бу ас туйахтан уһуннук буһаран оҥоруллар уонна киһи сүһүөхтэригэр, уҥуоҕар быһаччы тиийэр олус туһалаах ас буолар.

Биир кэпсээҥҥэ ыаллартан дьахтар ордук тупсан, үчүгэй көрүҥнэнэн, онтон эр киһи төһө да улаханнык ыалдьыбатар да мөлтөөн-ахсаан испиттэр. Ытыктанар кырдьаҕастан тиийэн анаан-минээн сүбэлэтээри ыйыппыттар:

- Хайдах манныгый? Ас үтүөтүн эр киһибэр хатаҕалаан аһата сатыыбын, эт көмүн куду анньан биэрэбин, бэйэм уҥуоҕун тиниктиибин,- диэн дьахтар кэпсээбит.

Ону кырдьаҕас истэн баран аны эккитин атастаһан сиир буолуҥ диэн сүбэлээбит.

Билигин дьон эти аҕыйаҕы сиир буолла. Yксүгэр маҕаһыынтан аҕыйах киилэ эти атыылаһан аҕалан атын аһы кытта булкуйан сииллэр. Аҕыйах киилэ эти дьахталлар атыылаһалларыгар уҥуоҕа суоҕуттан талан ыла сатыыллар. Сыыһа аһыырбыт саҕаланыыта итиннэ саһан сылдьар. Аҕыйаҕы атыылаһарбытыгар көм этиттэн ыла сатыырбыт эппит ордук туһалаах өттүлэрин туһаммакка хаалларарбытыгар тириэрдэр.

Киһи кырдьа баран истэҕинэ бэйэтин этин-сиинин туругун сатаан быһаарарга үөрэнэр. Ханнык аһылыгы хаһан аһаатахха куртахха хайдах дьайарын быһааран билэр кыахтанар. Хас киһи барыта киниэхэ ханнык аһылык ордук табылларын үөрэтэн билэ сылдьара туһалаах. «Киһи үйэтин тухары үөрэнэр» диэн этии ордук улахан өттө ханнык аһылыгы хаһан аһыыры билиигэ ананар. Сааһыран истэхпитинэ сайдан иһэр өйбүт-санаабыт көмөтүнэн куруук бэйэбит эппитин-сииммитин кэтээн көрө сылдьарбыт, туох эмэ уларыйдаҕына көннөрөн биэрэрбит ордук буолар. (1,27).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.