Аһара барыма
Айылҕаҕа икки өрүттэр үөскээн тахсан иһэллэрин сахалар былыр үйэҕэ быһааран, үөрэтэн, бу өрүттэр икки ардыларыгар, ортолоругар сөп түбэһии, сөбүлэһии, үһүс өрүтэ үөскүүрүн быһааран “Туох даҕаны ортотунан тоҕоостоох” диэн өс хоһооно оҥорон туһаналлар. (1,203). Бу этии салгыы сайдыыта “Туох барыта үһүстээх” диэн этиини үөскэппитэ киэҥник тарҕаммыт.
Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан иһэриттэн олоххо үөскээн тахсан иһэр икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктанан, хайалара да аһара барбакка, тэҥнэһиини тутуһан сайдалларын ситиһэ сырыттахтарына эрэ олохторо табылларын билэллэр.
Киһи өйө-санаата сайдыытын быһаарар үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр сахаларга олус былыргы кэмнэргэ үөскээбиттэр. Былыргы үһүйээннэргэ ахтыллар Үчүгэй Үөдүйээн уонна Куһаҕан Хоочугур ааттара үөскээбитэ ону дакаастыыр.
Дьон бары бэйэлэригэр үчүгэйи баҕара саныылларыттан уонна элбэхтик үчүгэй диэбиттэрин оҥороллоруттан үчүгэй эбиллэн иһэриттэн уонна салгыы баран үчүгэйтэн үчүгэй диэн быһаарыы кэнниттэн кэрэ буолуу диэн тиийэн кэлэрэ куһаҕаны кытта солбуйсан биэрии чугаһаабытын биллэрэр.
Дьон үчүгэйгэ баҕарар санаалара муҥура суох салҕанан баран иһэрэ аһара бардаҕына кэрэ диэҥҥэ тиийэн хаалыыта үөскээн тахсан икки өрүт солбуйсан биэриилэрин үөскэтэрэ тохтотон, тэҥнэһиини олохтоон иһэр. Аһара үчүгэйгэ кубулуйбут сотору кэминэн аһара куһаҕаҥҥа уларыйара тиийэн кэлэрин биллэххэ эрэ олоххо таба суолу тутуһуу кыаллар.
Үчүгэйтэн үчүгэй өссө сайдыыта, тупсуута кэрэ диэҥҥэ тиийиэн сөп. Дьон үчүгэйтэн үчүгэйи ситиһиилэрин кэнниттэн өссө тупсууну оҥорон кэрэ буола сатааһыҥҥа дьулуһаллар. Кэрэ диэн тыл туох эмэ тас көрүҥүн аан бастаан биллэрэринэн кэрэ киһи кэрэтин эрэ көрдөрө сылдьара сайдан тахсар.
Кэрэ киһи үлэлээбэт, кэрэтин эрэ көрдөрүүнэн дьарыктанар. Кэрэ киһи атыттары, куһаҕаннары абааһы көрөрө үөскээн кэрээниттэн тахсыыга тиийэн хаалыан сөп. Кэрээнтэн тахсыы диэн бэйэлэрин кэрэ курдук санаммыт дьон атыттары, куһаҕаннары суох оҥоро сатааһыҥҥа тиийэн хаалыылара ааттанар. 20-с үйэҕэ немец фашистара кэрэ буолууну ситиһэннэр атын омук элбэх дьонун суох оҥоро сатаабыттара. Араас куһаҕан, хара саҥаны айыылары; дьааттары, гаастары оҥорон туһанан элбэх дьону өлөртөөбүттэрэ, крематорийдарга уматан суох оҥорбуттара.
Үчүгэй аһара баран кэрэ диэҥҥэ тиийиитэ, бу үчүгэй эргийэн биэрэрэ, аһара куһаҕаҥҥа кубулуйара кэлбитин биллэрэр. Кэрэ буолуу кэнниттэн кэрээнтэн тахсыы тиийэн кэлэрэ өйдөөх-санаалаах дьону сэрэннэриэ этэ.
Хайа эрэ өрүт аһара барыыта, атынын ыраах хаалларан кэбиһиитэ “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн өс хоһоонун дьайыыта тиийэн кэлэригэр тириэрдэр.
“Уол бүгүн ат өрөҕөтүгэр буоллаҕына, сарсын ат уорҕатыгар буолар” диэн өс хоһооно икки утарыта өрүттэр солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр. Куһаҕан үчүгэйгэ уларыйара, тупсара, бу өс хоһоонунан этиллэн бэриллэр.
Киһи барыта бэйэтигэр үчүгэйи баҕара, оҥосто сатыырыттан үчүгэй хаһан баҕарар аһара барара үөскээн тахсар. Үчүгэй үчүгэйтэн үчүгэй диэни аһара бардаҕына кэрэ диэн кэлэрэ саха тылынан этиллэ сылдьар. Кэрэ буолуу диэҥҥэ тиийбит киһи үлэни сирэн үлэлээбэтиттэн, бу үчүгэйэ куһаҕанынан солбуллара, уларыйара тиийэн кэлэр.
Кэрэ буолууга тиийбит киһи өйө-санаата аһара баран атыттары, куһаҕаннары суох оҥоро сатыыра үөскээн тахсарын кэрээнтэн тахсыы диэн баара биллэрэр. Кэрээнтэн тахсыбыт киһи олус ыар, ынырык быһыылары оҥорор кыахтанан хааларын, бу өй-санаа уларыйыыта быһаарар.
Киһи кыратык да аһара туттунуута, киһи быһыытын таһынан барыыта оҥорор быһыытын куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэр. Харандааһы уһуктуурга быһаҕынан олус сэрэнэн туттуу эрэйиллэр. Кыра да аһара хамсаныы харандаас графитовай сүнньүн тоһутан кэбиһэн үлэтин таах хаалларан кэбиһиэн сөп.
Массыына кыра гайкатын кытаанахтык эрийээри резьбатын быһа тардан кэбистэххэ эбиискэ, хос үлэни оҥоруу үөскээн тахсыан сөп. Үлэни үлэлииргэ сахалар “Нэми билэн туттунуу” диэн үөрэҕи туһанан күүһү аһара ыыппакка үөрэтэллэр.
Нэми билии диэн туохха барытыгар сөптөөх күүһү булан туһаныы ааттанар уонна күүс аһара баран хааларын тохтотор аналланар.
“Аһара барыма” диэн үөрэх киһи быһыытын үөскэппит. Киһи саҥа оҥорор быһыылара урут оҥоруллубуттан аһара барбат буоллахтарына табыллар. Киһи быһыыта диэн киһи оҥорор туһалаах, үчүгэйи аҕалар быһыылара ааттаналлар. Киһи оҥорор быһыыларын барыларын киһи оҥоро сылдьар буоллаҕына, оҥорор быһыылара киһи быһыытын тутуһар, аһара барбат буолан тахсаллар.
“Үчүгэй уонна куһаҕан сэргэстэһэн сылдьаллар” диэн өс хоһооно үчүгэй аһара бардаҕына, кэрэ диэҥҥэ тиийдэҕинэ куһаҕаҥҥа уларыйан хаалара тиийэн кэлэрин биллэрэр.
“Аһара күлэн алларастаама, аны ытыырыҥ кэлээрэй” диэн этии аҥар өрүт аһара барыыта, атын утары өрүтэ тахсан кэлэригэр тириэрдэрэ өрүттэр солбуйсан биэриилэрин үөскэтэр.
Икки өрүттэр бэйэ-бэйэлэрин аһара барбакка, тэҥнэһиини тутуһан сайдан, уларыйан истэхтэринэ туруктаах сайдыыны ситиһэллэр. Киһи санаата хаһан баҕарар аһара бара сылдьарыттан аналлаах хааччах иһигэр сайыннаҕына эрэ туох эмэ туһалааҕы оҥоруу кыаллар. Ыра санаа диэн киһи бэйэтин кыаҕынан кыайан оҥорон олоххо киллэрбэт санаалара хаһан баҕарар мэһэйдии сылдьаллар уонна санаа хаһан баҕарар аһара бара сатыыра элбэҕин биллэрэллэр.
Сахалар сиэр диэн өй-санаа хааччаҕын оҥорон аһара бара сатыыр өйү-санааны хааччахтаан киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэллэр. Сиэри аһара, таһынан барыы саҥаны айыы буолан тахсар уонна куһаҕаны элбэтэн кэбиһэрин сахалар билэн “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэҕи оҕону иитэргэ, үөрэтэргэ туһаналлар.
Киһи тулуура, туттунар күүһэ улааттаҕына бары оҥорор быһыыларын киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэн аһара баралларын суох оҥордоҕуна эрэ олоҕо табыллар. (2,94).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Саха өһүн хоһоонноро=Якутские пословицы и поговорки. – Якутск: Бичик, 2017. – 256 с.
2. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.