Аҕа үөрэҕэ
АҔА ҮӨРЭҔЭ
Оҕо киһи буолан олоҕун олороро, үлэни үлэлиирэ, сыыһа-халты туттубата барыта тулууруттан, өһөс, туттунар санаатын күүһүттэн тутулуктанар. Сахалар оҕону 7 сааһыттан ыла улахан оҕо диэн ааты иҥэрэллэр. Бу кэмтэн ыла аҕа тулуурга, туттунар күүстээх буола-рыгар, ыарахан диэн ааттанар үлэлэргэ үөрэтиини саҕалыыр.
Аҕа үөрэҕэ диэн оҕону тулуурга, туттунар күүстээх буолууга уонна сыыһа-халты туттубакка бары үлэлэри табан үлэлииргэ иитии, үөрэтии буолар. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн оҕону үөрэтиигэ аналлаах өс хоһооно аҕа үөрэҕин туһатын биллэрэр.
Аҕа диэн тыл төрөппүтү биллэрэрин таһынан, олоххо, үлэҕэ улахан уопуттааҕы аҕа киһини биллэрэр суолтата оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ улахан туһаны оҥорор. Ол курдук, оҕо бэйэтин баһыйар, элбэх уопуттаах киһини үтүктэр санаата хаһан баҕарар улахан буолар. Билигин нууччалары үтүктэн “па-па” диэн куһаҕан, сирэр дорҕоон-ноох тылынан ааттанар аҕа оҕону үлэҕэ үөрэтэр күүһэ букатын да суох буолан хааларын тэҥэ, бэйэтин санаата түһэрэ элбиир.
Оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ ийэ уонна аҕа биир санааланыылара уонна ону оҕолоругар биирдик этэн тириэрдэллэрэ эрэйиллэр. Хайалара эрэ атыны туойара, туспатык этэрэ оҕо үлэҕэ үөрэнэрин атахтыан, мөлтөтүөн сөп. Үлэ ыарахан, эрэйдээх, ол иһин ийэ аһара аһынан айманара табыллыбат. Оҕо аһыннара үөрэнэн хааллаҕына үлэ ыараханын тулуйбакка үлэлии үөрэнэрэ кыаллымыан сөп. Үлэ ыараханнарын тулуйдаҕына эрэ оҕо үлэлии үөрэнэрэ табыллар.
Оҕо кыра да үлэҕэ үөрэниитэ илиини, таҥаһы киртитиини хаһан баҕарар оҥорор. Бу эбиискэ кэлэр үлэни ийэ, ол-бу диэн сирэн саҥарбакка, тулуйара эрэйиллэр. Оҕо ийэтигэр көмөлөһө сатаан таҥаһын киртиппэккэ кыһаннаҕына үлэҕэ үөрэнэрэ атахтаныан сөп. Таҥас арааһа элбэҕиттэн аналлаах фартуктар, үлэ таҥаһа туттул-ларыттан, бу өйдөспөт буолуу суох буолара ситиһиллэр.
Тымныыга сылдьан таһырдьаттан киирбит оҕону “Хата тоҥмо-тох” диэн хайҕааһын оҕо тулуурун улаатыннарар. “Маны кыайар буоллаҕа” диэн киһиргэтии, санаатын көтөҕүү, кыратык хайҕаан биэрии үлэҕэ үөрэтии кэмигэр туттуллаллара эрэйиллэр.
Оҕо арыыйда улааппытын кэнниттэн аҕа оҕону үлэҕэ үөрэтэр кэмэ кэлэр. Бары уустук, ыарахан уонна дьиэ таһынааҕы үлэлэри оҕоҕо бэйэтэ үлэлии сылдьар киһи, аҕа үөрэтэрэ табыллар.
Сахалар оҕону 7 сааһыттан улахан киһиэхэ киллэрэллэр. Бу кэмтэн ыла оҕо тулуурдаах буолууга үөрэнэрэ, ол аата аҕа үөрэҕэ саҕаланар. Тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорого, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэннэҕинэ оҕо киһи буолууну баһылыыр, киһилии быһыыланар кыахтанар. Олус былыргы кэмнэртэн сахалар оҕо киһи буолуу үөрэҕин ситиһэрин быһаараннар таҥара үөрэҕэр киллэрэн туһана сылдьаллар.
Оҕо кыра эрдэҕиттэн киһилии быһыылары оҥоро үөрэниитэ өйө-санаата маннык уларыйарын үөскэтэр:
1. Киһилии быһыылаах оҕо. Оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорууну баһылааһына, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанара киһи буолуу үөрэҕин ситиһэригэр тириэрдэр.
2. Атаахтыы сылдьыбыт, киһилии быһыыта суох оҕо. Маннык быһыылаах оҕо бэйэмсэх, бэйэтигэр эрэ үчүгэйи оҥорор санаата улаатарыттан тугу; үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥороро биллибэт уратыланан хаалар, үгүстүк сыыһа-халты туттунуон сөбө улаатар.
Киһи буолуу үөрэҕэ диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин тутаах көрдөбүлэ буолар. Олус былыргы кэмнэргэ бу үөрэҕи баһылаан бастакы киһи таҥараны – Үрүҥ Аар тойон таҥараны үөскэппиттэр.
Киһи буолууну ситиһии диэн оҕо улаатан иһэн өйө-санаата сайдан ситиһиэхтээх таһыма, олоҕор бэлиэтэнэр кэмэ буолар. Бары төрөппүттэр бу үөрэҕи туһанан оҕолоро киһилии быһыылаах, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорун ситистэхтэринэ оҕолоро улаатан киһи быһыылаахтык олоҕун олорор кыахтанар.
Сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕо тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорору баһылаатаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ араа-ран таба туһанары ситистэҕинэ өйө-санаата киһи буолууга тиийэрин быһаарар. Ол аата киһи буолуу диэн оҕо улаатан иһэн ситиһэр бэлиэ таһыма буолар. Бу бэлиэ кэм оҕо улаатан эргэ таҕыстаҕына эбэтэр ойох ыллаҕына ситиһиллибитэ чуолкайдык быһаарыллар.
Аҕа үөрэҕэр оҕо сыыһа-халты туттубат буолууга үөрэниитэ киирсэр. Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигиттэн, тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан үгүстүк сыыһа-халты туттунан куһаҕаны элбэтэн кэбиһиэн сөп. Ол иһин сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан оҕону киһи быһыылаах буолууга ииттэххэ, үөрэттэххэ көрсүө, сэмэй майгыланан туохха барытыгар сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр. Бу быһаарыыны оҕолорун харыстыыр, көмүскүүр төрөппүттэр бары туһаныахтара этэ. Ол аата оҕону харыстааһын, көмүскээһин диэн тугу барытын киһи курдук оҥороругар үөрэтии, киһи быһыытын тутуһуннарыы буолар.
Оҕо бэрээдэги тутуһа үөрэнэригэр аҕатын оруола ордук үрдүк. Аҕа оҕотугар туруорар көрдөбүлэ улааттаҕына уонна бэйэтэ түһэн биэрбэтэҕинэ оҕо аҕатын, баҕа санаатын киһитигэр Аҕа таҥаратыгар кубулутуон сөп. Ол аата, оҕо баҕа санаата аҕатын курдук буолуу диэки салалыннаҕына оҕо аҕатын курдук буолара, араас, ыарахан да үлэни баһылыыра ситиһиллэр кыахтанар.
Аҕата батыһыннара сылдьан кыайар үлэлэриттэн саҕалаан үөрэтэ сырыттаҕына оҕо үлэни эрдэлээн баһылыыр кыаҕа улаатар. Чааһынай дьиэлээх дьон оҕону үлэҕэ үөрэтэргэ элбэх барыстаналлар, дьиэ таһыгар араас үлэ элбэҕэ онно туһалыыр. Ол иһин элбэх оҕолоох саха ыаллара чааһынай, туспа турар дьиэҕэ олохсуйалларын ордороллор.
Туспа турар дьиэҕэ оҕо таһырдьа сылдьан үлэлииргэ үөрэнэр үлэтэ элбиирэ улахан туһаны оҥорор. Оонньуу түһэн ылары кытта хардары-таары дьүөрэлээн үлэлииргэ үөрэтии ордук табыллар. Ол аата үлэлии түһэн баран оонньооһун, онтон оонньуу түһэн баран үлэлииргэ үөрэтиини салҕааһын оҕоҕо ордук тиийимтиэ буолар.
Дьиэ таһынааҕы үлэлэртэн оҕоҕо ордук табылларынан кыһыҥҥы кэмҥэ хаар күрдьүүтэ буолар. Оҕо күрдьэҕи кыайан соһор, хамсатар кэмиттэн хаар күрдьэ үөрэнэр кыахтанар. Күрдьүгү ханна оҥорору аҕата көрдөрөн биэрдэҕинэ, бу үлэ саҕаланыан сөп. Саас күрдьүк хаарынан арааһы; хаар киһини, дьиэни, кириэппэһи оҥоро оон-ньооһун оҕоҕо ордук таттарыылаах. Уолаттар чиҥээбит хаарынан бырахса оонньуулларын өссө сөбүлүүллэр.
Кыра оҕо тулуура өссө үөскээн, сайда илигинэн уһуннук үлэлиири кыайбат. Ол иһин уларыйан, солбуйсан биэрэр үлэ оҕоҕо улахан интэриэһи үөскэтэн иһэр. Хас сырыы аайы хаары уларыта сылдьан күрдүөххэ сөп. Бу сырыыга күрдьүгү атын сиргэ да оҥоруохха сөбө уларыйыыны эмиэ киллэрэр. Олбуор тахсар ааныгар, туалекка барар суоллары күрдьэҕинэн судургутук батыһа анньан ыраастаан баран хаарын туора быраҕан кэбиһиэххэ эмиэ сөп.
Аҕа оҕону тулуурга, дьулуурга үөрэтэрэ ордук табыллар. Үлэҕэ улахан уопуттаах аҕа оҕотун батыһыннара сылдьан, бэйэтэ үлэлээн көрдөрөн биэрэн иһиитэ үөрэтиини түргэтэтэр. Ону тэҥэ, оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ оҕо аҕатын аҕа диэн ааттаан ыҥырара улахан туһалаах.
Сахалар оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ былыргы кэмнэртэн үөскэтэн өс хоһооннорун туһана сылдьаллар:
- “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн өс хоһооно оҕо тулуу-рун, өсөһүн улаатыннардаҕына төрөппүттэрин туохха барытыгар баһыйан сайдыыны, тупсууну омугар аҕалар кыахтанарын биллэрэр. Бу өс хоһооно саханы үөскэппитин, ыарахан олохтоох хотугу кыраайы баһылыыр кыаҕы эр дьоҥҥо биэрбитин билиниэхпит этэ.
- “Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарар” диэн өс хоһооно оҕо аҕатын суолун ситэн баран өссө туйаҕын хатарарын, ол аата өссө кытаанах оҥорорун, тупсарарын ыйан биэрэр. Тимир уустара сахалар хатарыы тимири өссө кытаатыннарарын билэн, бу өс хоһоонугар туһаммыттар. Оҕо аҕатыттан хайаан да ордуохтааҕын, оччоҕуна эрэ сайдыыны аҕалар аналын толорорун, бу өс хоһооно быһаарар.
- “Оҕо – киһи дьоло, эрэлэ” диэн өс хоһооно оҕо төрөппүтүн инникигэ эрэлин, онтон үлэни кыайдаҕына, ситиһиини оҥорорун билэн дьоллоох буоларын хааччыйар аналлааҕын биллэрэр.
- “Уол оҕо, саадаҕын үстэ ыйаан баран киһи буолар” диэн өс хоһооно киһи буолуу үөрэҕин баһылааһын уустугун, ыараханын, эрэйдээҕин, уһун кэми ыларын быһаарар. (1,73).
Туһалаах, табыллыбыт хамсаныылары оҥоруу бэйэтэ уустук үлэ, элбэхтик, дьарыктаннахха кыаллар. Бу үлэ уустугун, боростуой да хамсаныыны таба оҥоруу эрэйдээҕин араас үҥкүүгэ үөрэнээччилэр билэллэр. Оҕо сатаан, табан хамсанан үлэлиири баһылыы илигиттэн сыыһа-халты туттунара, табан хамсаммата элбэҕиттэн үлэни оҥорон бүтэрэрэ уһаан хааларын тэҥэ, хаачыстыбата мөлтөх буолар.
Сахалар “Үлэ ыарахан” диэн этэллэр. Ыараханы көтөҕөлөөһүн кырдьык ыарахан. Элбэхтик дьарыктаммыт киһи ыараханы эрэй- дэммэккэ эрэ көтөҕөлүөн сөп. Үлэ барыта аналлаах дьарыктаах буолууну эрэйэр. Үлэлээһин бу ыараханын аҕа бэйэтэ үлэлээн билэ-риттэн оҕону үөрэтэр, дьарыктыыр күүһэ улаатар.
Аҕа үөрэҕэр оҕо спордунан, зарядканан дьарыктанара киирсэр. Бу дьарыктар ханнык эрэ ыараханы, эрэйдэниини үөскэтэн оҕо тулуурун улаатыннаран ордук улахан туһаны оҥороллор.
Оҕону үлэҕэ үөрэтии көрсүө, сэмэй буоларын ирдиир. Туохха барытыгар нэмин билэн, сэрэхтээхтик туттунуу эрэ үлэни кыайарга тириэрдэр. Бу олоххо туһалаах быһаарыыны тутуһан сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону көрсүө, сэмэй буоларга иитэр, үөрэтэр.
Үлэ оҥоро охсору кытта табыллыбата, сатаммата элбэҕиттэн бүтүүтүгэр тириэрдэргэ хос-хос оҥоруу ыараханын тулуйдахха эрэ кыаллар кыахтанарыттан оҕоттон улахан тулууру эрэйэр. Ыраахтан биэдэрэнэн ууну баһан иһэн тоҕо түһэрэн кэбистэххэ, хос баран баһан кэлии эрэйэ тиийэн кэлэрэ өһөс санааны улаатыннаран туһалыыр. Ыараханы тулуйа үөрэнии, бу ыарахаҥҥа тэҥнээх ыгааһыны тулуй-дахха эрэ кыаллар. Ол иһин оҕону үлэҕэ кытаанах көрдөбүллээх, элбэх уопуттаах, билиилээх аҕа эрэ үөрэтэрэ табыллар.
Атын омуктартан киирэр тыллары дорҕооннорун дьайыыларын таба быһааран туһаныы эрэйиллэр. Аҕаны “па-па” диэн куһаҕан дорҕооннордоох омук тылынан уларытан ааттааһын оҕону үөрэтэр күүһүн, үлэҕэ уопута элбэҕин, бэйэтигэр ытыктабылын суох оҥоро-руттан аныгы оҕолор үлэҕэ үөрэнэллэрэ быста аҕыйаан сылдьар.
Онон оҕону бэйэтэ үлэлээн-хамсаан улахан уопуттаммыт аҕа диэн ааттаах киһи сонно оҥорон, көрдөрөн, үтүгүннэрэн биэрэр кыах-таннаҕына уустук, ыарахан үлэҕэ үөрэтэрэ туһаны аҕалар. (2,11).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
2. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Оҕону үлэлииргэ үөрэтии. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 100 с.