Аҕа ууһун үөскэтии
Биир эр киһи – аҕа үөскэппит оҕолоро, сиэннэрэ бары холбоон аҕа ууһа диэн ааттаналлар. Аҕа ууһун биир биллэр уратытынан сайдыылаах буор куттаах эр киһи төрөтөр оҕолоро, сиэннэрэ бары киниттэн ылыммыт, утумнаабыт буор куттаах төрүүллэрэ буолар. Маннык буор куттаах оҕолор, сиэннэр хамсаныылары оҥорор кыахтара улаханыттан кыайа-хото үлэлээннэр аймахтар сайдан иһэллэрин салҕаан иһэр кыахтаналлар.
Аҕа ууһун сайдан иһиитэ үөскэтээччи, тэрийээччи эр киһиттэн улахан тутулуктаах. Эр киһи этэ-сиинэ удьуордаан кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэн иһэрин “Күүстээхтэн күүстээх төрүүр” диэн этии биллэрэр. Күүстээх киһи оҕолоруттан, сиэннэриттэн күүстээх киһи баар буолара кэтэһиллэр.
Киһи этэ-сиинэ удьуордаан кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр, онтон өйө-санаата, буор кута утумнаан бэриллэн хамсаныылары оҥорор кыаҕын үөскэтэр. Киһи үс кутуттан бастакы кута, буор кута уонна араас үөрүйэхтэрэ эрэ утумнаан кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэллэр. Хамсаныылары оҥорор кыаҕа уонна атын майгынын туһалаах үөрүйэхтэрэ оҕолоругар, сиэннэригэр бэриллэн сайдыыны ситиһэрин улаханнык түргэтэтэллэр.
Ыал буолуу үгэстэрин тутуһа сырыттахха төрүүр оҕолор төрөппүттэриттэн ылыммыт буор куттаах буолан төрүүллэриттэн олохторугар тупсууну, сайдыыны ситиһэр кыахтара улаатар.
“Төрдө, ууһа суох” диэн ханнык эрэ хамначчыты, хантан эрэ кэлбит дьадаҥы киһини этэллэр. Сайдыыта суох буор куттааҕыттан төрөтөр оҕолоро эмиэ хамначчыт эрэ буолуохтарын сөп. Сайдыыны, тупсууну ситиһэр кыахтара аҕыйах буоларын иһин, ыал буолуу үгэстэрэ маннык дьону эрдэттэн туораталлар.
Былыргы кэмнэргэ хантан эрэ кэлии киһини үчүгэйдик билээри үс сыл устата үлэлэтэллэр эбит. Бу кэмҥэ киһи хайдаҕа; араас үлэни кыайара, өйө-санаата туруктааҕа быһаарыллан билиннэҕинэ, халыыма суох күтүөт оҥостоллоро биллэр. Кэлии киһиттэн үөскээбит аҕа уустара сир аайы бааллар.
Аҕа уустара хаан аймахтары үөскэтэллэр. Эттэрэ-сииннэрэ, хааннара биирин тэҥэ, буор куттара уонна араас үөрүйэхтэрэ барыларыгар биир буолар. Бу уратыны билигин медицинэ науката үөрэтэн билэн туһана сылдьар. Биир хаан аймахтарга хайа эрэ уорганнарын атастаһыннаран биэриини туһаналлар.
Аймахтар сайдыылара ыал буолуу үгэстэрин тутуһууттан улахан тутулуктаахтар. Олус былыргы кэмнэргэ ыал буолууга маннык үгэһи туһаналларын Г.В.Ксенофонтов сурукка киллэрбитэ:
- Тем временем он стал наблюдать за девицами, особенно обратил внимание на то, как они утрами мочились. Младшая, любимая дочь мочилась, будто дождем оросит, а моча дурной, старшей дочери оставляла большое количество белой пены. Эр-Эллэй думает про себя, что эти приметы весьма существенны и предуказывают в будущем многочисленное потомство. Однажды он сообщил старикам, что женится на Аан Чыҥый. (1,25).
Эллэй Боотуру улахан аҕа ууһун тэрийээччи диэн ааттыыр кыах баар. Билигин Эллэйтэн төрүттээхпит диэн ааттанааччы бүтүн улуустар баалларын тэҥэ, чуолкай аймахтыылара биллээччилэр элбээн сылдьаллар.
Олус былыргы кэмнэртэн сахалар аҕа уустарынан тутуллан олохторун олорбуттара. Олох бары уустуктарын эрэйдэрин, үлэни, саҥа ыаллары тэрийиини уонна буруйдаахтары сууттааһыны барытын аҕа ууһун баһылыга оҥороро. Аҕа тойон диэн ааттанара уонна улахан салайар былаастаах этилэр. “Тойон талбыта” диэн этии ол кэмҥэ үөскээбит.
Ф.Ф.Васильев аҕа ууһун туһунан маннык суруйар:
- Аҕа ууһа, состоящий каждый из нескольких ийэ ууһа, в свою очередь, сгруппировывались в крупные клановые образования “улуус” или в более архаичной форме “биис ууһа”. (2,44).
“Тойону отунан-маһынан оҥорбоккун” диэн өс хоһооно киһи аҕа ууһун баһылыга, тойоно буолууга диэри сайдара, аймахтары үөскэтэрэ, үлэни тэрийэрэ олус ыараханын, элбэх үлэлээҕин, сатабылы ирдиирин уонна айылҕа эмиэ биэрэрин, көмөлөһөрүн таба туһанары биллэрэр. Элбэх оҕолордоох, сиэннэрдээх киһи оҕолорун киһи быһыылаахтык ииттэҕинэ, үлэҕэ үөрэттэҕинэ аҕа ууһун тэрийэр уонна тойон буолар кыаҕа улаатар.
Элбэх оҕолордоох ыаллар улахан оҕолоруттан үчүгэй салайааччылар иитиллэн, үлэҕэ үөрэнэн тахсаннар аҕа ууһун баһылыахтарын, сайдыыны, саҥаны киллэрэн иһиэхтэрин сөп. Оҕо кыра эрдэҕиттэн бырааттарын, балыстарын көрө-истэ, дьаһайа үөрэммитэ быһаччы туһалыырыттан элбэх дьону табан салайар, үлэҕэ сирдиир кыахтанар.
Аҕа ууһа диэн биир хааннаах, ол аата эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах, буор куттаах аймахтар ааттаналлар. Сайдыыны, тупсууну, биир санааланыыны ситиһиигэ дьулуһар кыахтара ордук улаатар.
Аҕа уустарын баһылыктара, тойонноро аймахтара элбээн, баайдара мунньуллан иһэрин ситиһэ сатаан бары кыахтарын уураллара уонна ыал буолуу үгэстэрин тутуһаллара кэлэр көлүөнэлэрэ олоххо сайдыыны ситиһэн, тупсууну киллэрэн иһэр кыахтарын улаатыннарар.
Аҕа ууһа олох былыргы туһалаах үгэстэрин туһана сылдьары үөскэтэр уонна олоххо киллэрэр. Үлэни кыайар буолуу киһи буор кутуттан быһаччы тутулуктааҕын быһааран олоххо туһаныыны аҕа ууһа салайара ордук табыллар. Ыал буолуу үгэстэрин олоххо тутуһуу аҕа ууһа сайдарын, кэлэр көлүөнэлэрэ тупсан иһэллэрин үөскэтэрин иһин, олус былыргы кэмнэртэн тутуһа, толоро сылдьаллара билигин даҕаны хаала илик.
Саха омук сайдарыгар, уһун үйэлээх буоларыгар сүүнэ оруолун таба сыаналаан ыраахтааҕы былааһа аҕа уустарын суох оҥоро сатаабыта. Ол иһин нууччалыы ааттаныыны киллэрбиттэрэ уонна оҕо аҕатын аатын араспаанньа оҥосторун өссө үөскэтэн аҕа уустарын барыларын буккуйан кэбиспиттэрэ.
Ыраахтааҕы былааһа уонна сэбиэскэй былаас суох оҥорбут аҕа уустарын олоххо хаттаан киллэрии, аныгы сахалартан ирдэнэр көрдөбүл буолла. Үлэһит, кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах саха эр дьоно аҕа уустарын тэрийэр, сайыннарар кыахтара бэйэлэригэр баарын Кут-сүр үөрэҕин туһанан олоххо киллэриэхтэрэ этэ.
Билигин нууччалар кэлиилэриттэн саҥалыы үөскээбит саха омуга сайдыыны ситиһэн иһэр. Ол иһин омук сайдыыта аймахтар уонна ыаллар ахсааннара эбиллэриттэн улахан тутулуктааҕа биллэриттэн ыал буолуу үгэстэрин олоххо киллэрэн туһаныы сайдан иһэр аҕа уустарыттан эрэйиллэр.
Ыалы аҕа салайар, эр киһи сайдыылаах буор кута кэлэр көлүөнэлэр үлэни кыайалларын үөскэтэрэ онно олук буолар. Элбэх оҕолордоох, сиэннэрдээх аҕалар; аҕа баһылык, тойон аҕа буолар кыахтара билигин, ырыынак кэмигэр баар буолла. Ыаллар чааһынай, бааһынай хаһаайыстыбалара сайдан иһиитэ онно тирэх буолар кыахтаах.
Чааһынай хаһаайыстыба саамай улахан туһатынан оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэтиини саҕалыыра буолар. Оҕо атаҕар туран хаамар буолаат даҕаны ону-маны таскайдаан туһа киһитэ буола улаатар кыахтанара үлэлииргэ баҕа санааны үөскэтэрэ улаатан баран үлэһит буоларыгар тириэрдэр.
Ыаллар сайдан, ахсааннара эбиллэн үлэлэрэ тупсан иһиитэ аймахтар сайдыыларын үөскэтэр. Аймахтар сайдыыларын аҕа ууһа үөскэтэр кыаҕын туһаныы ирдэнэр буолла. Бэйэтэ кыайа-хото үлэлии сылдьар аҕа уолаттарын үлэҕэ үтүгүннэрэн, батыһыннаран үөрэтэр кыаҕа улаатарын туһанара ордук табыллар.
Элбэх уолаттардаах аҕа ууһа сайдан тэнийэн, кэҥээн иһэрэ ситиһиллэр. Уолаттартан саастаахтара, улаханнара атыттарга убай диэн ааттанар. Аҕа ууһун аҕа саастаах эр дьоно бары кыраларга, балыстарга убай диэн буолаллар. Ону тэҥэ, аҕа саастаах дьахтар кыраларга аҕас эбэтэр эдьиий диэн ааттанар. Аҕа саастаах, олоххо элбэх уопуттаах киһини, бу курдук арааран ааттааһын эдэрдэр үтүктэр, батыһар кыахтарын улаатыннарар.
Улахан оҕо ыалга атыттар, кыралар батыһар, үтүктэр санааларын үөскэтэн олоххо киллэрэр. Оҕо улаатан иһэргэ баҕа санаата атын санааларын барыларын баһыйар. “Улахан оҕо” диэн хайҕаан ааттаммыт оҕо төрөппүттэригэр көмөлөһөрө, үлэҕэ үөрэнэрэ ордук улаатарын тэҥэ, улахан оҕону үтүктэн кыралар бары үлэлии үөрэнэллэрэ ситиһиллэр кыахтанар. Ол иһин оҕону “Улахан оҕо” диэн ааттааһын өйүгэр-санаатыгар оҥорор туһалаах дьайыытын сахалар оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр куруук туһана сылдьаллар.
Оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан иһэргэ баҕа санаатын үөскэтэн биэриини сахалар туһаналлар. Оҕо тугу эмэ бэристэҕинэ “Улаатан, бачча буол” диэн үрдээн иһэр таһымы көрдөрөн улаатан иһэргэ баҕа санааны үөскэтэн биэрэллэр.
Улахан киһи буолар баҕа санаата үөскээтэҕинэ улахан диэн ааттаммыт оҕо бэйэтин өйө-санаата сайдыыта түргэтиирин тэҥэ, атыттарга, кыраларга көмөлөһөр, ыйан биэрэр, үөрэтэр кыаҕын биллэрдик улаатыннарар.
Элбэх оҕолоох ыаллар улахан уолаттарыттан аҕа ууһун баһылыга улаатан, сайдан тахсыан сөп. Дьону табан салайыыга, кыраларга көмөлөһүүгэ, сирдээн биэриигэ кыра эрдэҕиттэн үөрэммит уопута улаханнык туһалыыр кыахтанар.
Билигин саха омуга сайдыыны ситиһэн иһэринэн аймахтары сайыннарар кыахтаах аҕа уустарын тэрийэн олоххо киллэрии ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Аймахтар элбээн, баайдара мунньуллан иһэрин ситиһиигэ аҕа ууһун баһылыга, тойоно киллэрэр кылаата олус улаханын сайдан иһэр саха омуга туһанар кэмэ буолла. (3,35).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Г.В.Ксенофонтов. Эллэйада. – М.: Издательство “Наука”, 1977. – 248 с.
2. Васильев Ф.Ф. Военное дело якутов. - Якутск: Нац. кн. изд-во “Бичик”, 1995. – 224 с.
3. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.