Аҕа ууһун аата
Сахалар “Киһини санаата салайар” диэн этиини олохторугар туһана сылдьаллар. Бу этии киһи санаата хайдаҕыттан оҥорор быһыылара быһаччы тутулуктаахтарын быһаарара улахан суолталаах. Саха дьоно “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн этиини таҥараларын үөрэҕэр киллэрэн оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ туһана сылдьаллар.
Оҕо үчүгэй быһыылары ийэ кута иитиллэр кэмигэр оҥорон үчүгэй үгэстэри иҥэринэр, онтон улахан киһи үчүгэй санаалардаах буолууну туһалаах алгыһы истэн элбэтэрин олохторугар туһаналлар.
Санаа туохтан да иҥнибэт, тугунан да тутуллубат уонна аһара түргэниттэн ханна баҕарар тиийэ охсоро биллэр. Аан дойду барыта санаа ситимнэринэн бүрүллэн сылдьар. Киһи атын дьон санааларын иһигэр сылдьар уонна олоҕун олорор. Атын дьон тугу этэллэрин истэ, билэ сылдьара эрэйиллэрин сахалар үөрэхтэрэ быһааран “Дьоҥҥо үчүгэйи санаа” диэн ыҥырыыны туһанар. Дьоҥҥо үчүгэйи санааһын киһи санаатын тупсарарга улаханнык уонна түргэнник туһалыыр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан иһэр тутулугар сөп түбэһэн санаа икки аҥы өрүттэргэ арахсар:
1. Үчүгэй санаа.
2. Куһаҕан санаа.
Санаа бу икки өрүттэрэ киһиэхэ хардары-таары дьайыыны оҥороллоруттан оҥорор быһыыны тосту уларытыахтарын сөп. Үчүгэй санаалардаах киһи үчүгэй быһыылары оҥорор, онтон куһаҕан санаата киирэн хааллаҕына куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһиэн сөбө хаһан да уларыйбат.
Бу икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ хардары-таары солбуйсан биэрэллэрэ тиийэн кэлэрэ киһи субу кэмнээҕи үчүгэйи уонна куһаҕаны бэйэтэ арааран билэн олоҕор туһана сылдьарын ирдиир. Ким эрэ бу “үчүгэй” диэн эппитэ, бүгүн кэлэн куһаҕаҥҥа кубулуйан, солбуллан хаалбыт буолуон сөбө өй-санаа үөрэҕин улахан уустуктара салҕанан иһэллэрин биллэрэр.
Дьон бары оҕолоругар үчүгэй диир ааттарын биэрэ сатыыллар. Үчүгэй аат киһиэхэ үчүгэй санаалары үөскэтэрин тэҥэ, атыттар үчүгэй сыһыаннарын үөскэтэн санаата көтөҕүллэригэр тириэрдиэн сөбүн оҕоҕо ааты биэриигэ, иҥэриигэ туһана сылдьаллар.
Санаа киһиэхэ олус улахан дьайыыны оҥорорун сахалар билэн туһаналлар, үчүгэй санаалардаах буол диэн үөрэтэллэр. Санаа киһиэхэ дьайыытын кылгастык ырытыахпыт:
1. Үчүгэй санаа киһи үчүгэй быһыылары оҥороругар тириэрдэр. Сахалыы таҥара үөрэҕэ “Үчүгэй санаалардаах буол” диэн этэн үөрэтэр. Атын дьоҥҥо үчүгэйи баҕарыы киһи үчүгэй санаалара элбииллэрин үөскэтэрин туһаныы эрэйиллэр.
2. Санаа тугунан да тутуллубат, хаайыллыбат, киһи араас санаалары саныыра хайдах да бобуллубат. Арай сахалыы таҥара үөрэҕэ куһаҕан санаа киһи куһаҕан быһыыны оҥорон кэбиһэригэр тириэрдэр диэн быһаарыытын тутуһан куһаҕан санаалартан ыраастана сылдьыы эрэйиллэр.
Үчүгэй дорҕооннордоох аат киһиэхэ үчүгэй санаалары үөскэтэр. Аат киһиэхэ атын дьон хайдах сыһыаннаһалларыгар тириэрдэрин билэн оҕоҕо аатын биэриини табан оҥоруу эрэйиллэр.
Куһаҕан дорҕооннордоох аат киһиэхэ куһаҕан санаалары үөскэтэн атын дьону тэйитэр, чугаһаппат уратылаах. Куһаҕан ааты умна, хааллара сатааһын сотору кэминэн, бу аат симэлийэрин үөскэтэр.
Былыргы кэмнэргэ аҕа ууһун аата-суола улаханнык сыаналанара. Учүгэй ааттаах аҕа ууһун кытта атыттар бииргэ үлэлии, холбоһо, ыал буола, аймахтаһа сатыыллара элбиирэ.
Бу аат-суол икки сүрүн тутулуктаах:
1. Аҕа ууһун төрүт киһитин аата.
2. Аҕа ууһа үлэҕэ оҥорбут ситиһиилэрэ.
Бу икки сүрүн тутулуктары арыыйда кэҥэтэн ырытыахпыт:
1. Аат киэҥник тарҕанар, үчүгэй аат улаханнык сыаналанар. Дьон бары үчүгэй ааты ситиһэ сатыыллар. Аҕа ууһун төрүт киһитин аата этиттэн-сииниттэн, элбэх оҕолооҕуттан, үлэни төһө кыайарыттан уонна киһилии майгыныттан, оҥорор быһыыларыттан тутулуктанан үөскүүр.
Аныгы ырыынак үйэтигэр уонна саха дьоно сайдан иһии кэмигэр киирбиттэриттэн аймахтары сайыннарар сыалтан саҥалыы аҕа уустарын үөскэтэн, тэрийэр кэмнэрэ кэллэ.
2. Киһи үлэтинэн сыаналанан атын дьоҥҥо биллэр. Үчүгэй үлэһит киһини дьон бары билэллэр. Киһи үйэтигэр тугу оҥорбута, туппута “Олоҕун суолун” үөскэтэр уонна суола диэн ааттанан аатын кытта холбуу этиллэр. Үлэһит киһи оҕолоро үлэһит буола төрүүллэрин сахалар былыр-былыргыттан билэллэр, “Үлэһит киһи оҕото үлэһит буолуо” диэн этиини ыал буолууну тэрийиигэ туһаналлар.
Үчүгэй үлэһит аймахтары кытта атыттар кыттыһа сатыыллара элбэхтик үлэлииртэн үөскүүр буор кут оҕоҕо, кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэринэн быһаарыллар.
Аҕа ууһун биллэр уратытынан хас да көлүөнэлэр усталарыгар үөскээн сайдар буор куттара буолар. Биир хаан аймахтарга аҕаларын буор куттара кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһэриттэн бары биир санаа ситиминэн холбонон сылдьаллар. Ол иһин аймахтартан ким эмэ улаханнык санааргыыра, хомойбута барыларын хабар.
“Хос эһэтэ хамначчыт этэ” диэн этии, бу аймахтар буор куттара сүрэҕэ суоҕун, ол иһин үлэҕэ таба суолу тутуһан ситиһиилэри оҥороллоро аҕыйах буолуон сөбүн быһааран дьоҥҥо тириэрдии буоларын туһана сылдьыы эрэйиллэр.
Былыргы кэмнэргэ сахалар аҕа уустарынан арахсан олорор эрдэхтэринэ аймахтарын тоҕус көлүөнэҕэ диэри үчүгэйдик билэллэрэ. Ыал буолууга тоҕус көлүөнэ иһигэр түбэһэр аймахтарын кытта холбоспотторо.
Нууччалар кэлэн сахалар аҕа уустарын үрэйээри саҥа фамилияны, кириэстээбит аҕаларын киэнин ылыннарбыттара. Итини тэҥэ, оҕо аҕатын аатын фамилия оҥосторун киллэрэннэр хаан аймахтары барыларын булкуйдулар. Ыал буолууга аймахтары булкуйуу, чугаһатан кэбиһии араас ыарыһах оҕолор төрүүллэрин үксэтэриттэн нуучча омуга эстэрэ тиийэн кэллэ. Тэлэбиисэр бары ханаалларынан көстөр рекламаларга ыарыһах оҕолорго анаан көмө харчы көрдүүллэрэ элбээбитэ көрөөччүлэри хомоторун таһынан, ыарыһах оҕолор төрүүллэрэ аһара үксээбитин биллэрэр.
Билигин аймахтар уларыйаллара дьон араспаанньалара уларыйан хааларыгар тириэрдэриттэн син араарыллан биллэрин иһин, биир араспаанньалаах эрээри, аймахтыы буолбатах дьон элбэхтэр, ол иһин хаан аймахтары булуу, билии уустугуран тахсар. Мөлтөөбүт аймахтар кыыс оҕолоноллоро элбээһиниттэн араспаанньалара эйэлээхтик атыҥҥа уларыйан хаалара эмиэ бэлиэтэнэр.
Сэбиэскэй былаас диэн дьадаҥылар, туга да суох умнаһыттар былаастара этэ, ыал буолууга энньэтэ, халыыма суох, ханна көрсүбүт сирдэригэр дьон ыал буолууларын олоххо киллэрбитэ. Бу дьахталлар көҥүллэринэн барыыларын түмүгэр аҕа уустарын ааттара-суоллара букатын умнуллан, хаалан сылдьар.
Дьадаҥы киһи тылга тииһэрэ элбэҕиттэн, сымыйаны, албыны кэпсиириттэн “үчүгэй” курдук көстөрү ситиһэн дьахталлар төбөлөрүн эргитэрэ кыаллар кэмэ кэлбитэ. Төрүүр оҕолор бары дьадаҥы дьон сайдыыта суох буор куттарынан сутуллубуттара. Дойду үрдүнэн үлэни үлэлээһин кыаттарбата үөскээн, ас-таҥас аҕыйаабытыттан, бу былаас бэйэтэ эстибитэ, атыҥҥа уларыйбыта.
Сахалыы ааттары ылыныы аҕа уустарын ааттарын аймахтарга төнүннэриини үөскэтэн удьуордары, утумнары харыстааһыны кытаатыннаран биэриэ этэ. Бу быһаарыы аймахтар сайдан ахсааннара эбиллэрин үөскэтэрин тэҥэ, аҕа ууһун сайдыылаах буор кутун тарҕатарга туһаны оҥоруо этэ.
Перестройка хамсааһынын кыайыытын кэнниттэн олохтоохтор ылар былаастара кэҥээн сэбиэскэй былаас уларыппыт улахан улуустарын ааттарын төннөрүү кыаллыбыта. Ленинскэй оройуон диэн ааттаммыт Ньурба улууһа уонна Орджоникидзевскай диэн ааттаммыт Хаҥалас улууһа бэйэлэрин төрүт ааттарын төнүннэрбиттэрэ. Ону тэҥэ, улууһу оройуон диэн ааттыы сылдьыбыттара уларытыллан уруккутугар түспүтэ.
Сахалар аймахтарга сыһыаннаах үгэстэрин харыстыы, сүтэрбэккэ олороллор. Оҕоҕо ханнык ааты биэриини улаханнык ырытан, сүбэлэһэн баран оҥороллор. Олоҕун киһи быһыылаахтык, уһуннук олорбут киһи өйө-санаата күүһүрэрин тэҥэ, аата эмиэ күүһүрэн кэлэр көлүөнэлэригэр көмөлөһөр кыахтанар.
Аат дьайыыта киһиэхэ улахан. Аат дорҕоонноро хас ааттаан ыҥырдах аайы киһи мэйиитигэр киирэн, дьайан өйүгэр-санаатыгар бэйэлэригэр сөптөөх уларыйыылары оҥорон иҥэрэн кэбиһэллэр.
Кытаанах дорҕоонноох аат киһи майгынын кытаатыннаран кэбиһиэн сөп. Чыҥ диэн тыастан үөскээбит Чыҥыс диэн аат майгыны кытаатыннарар кыаҕа атын ааттартан барыларыттан улаханын Чыҥыс Хаан оҥорбут ураты кыайыылара биллэрэллэр.
Оҕону улааппытын да кэннэ куруук кыра, таптал аатынан ааттыы сырыттахха улахан киһи өйө-санаата кыайан киирбэккэ хаалыан сөп. Ванька диэн ааттаах улахан киһи кыра оҕо курдук быһыыланара, ити кыччатар аатыттан улаханнык тутулуктанар.
Былыргы сахалара оҕоҕо улахан киһи аатын 7 сааһыттан биэрэн иҥэрэллэрэ. Бу кэмҥэ оҕо тулуура, туттунар күүһэ, сүрэ үөскүүрүттэн үлэҕэ үөрэтиллэр кэмэ саҕаланар.
Аҕа ууһун аатын харыстааһын диэн сахалары харыстааһын, уһун үйэлээһин буолар. (1,45).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 108 с.