Аҕа аймахтара
Аҕа аймахтара бары холбоһон аҕа ууһун үөскэтэллэр. Ол аата, бу аймахтар биир төрүттээбит аҕаттан ылыммыт сайдыылаах буор куттаахтарыттан уонна сүрдээхтэриттэн биир санааланаллара, бэйэ-бэйэлэригэр көмө, тирэх буолаллара элбиир.
Аймахтары тус-туспа арааран ааттааһын олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит буолуон сөп. Аҕа, ийэ, эһэ уонна эбэ диэн тыллар саха буолууну биллэрэр төрүт тылларынан ааттаналлар. Бу тыллар дорҕооннорун дьайыылара суолталарыгар сөп түбэһэриттэн оҕо сахалыы өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн төрүттүүллэр.
Ыал буолууга эр киһи аймахтара түҥүрдэр эбэтэр түҥүрэттэр, онтон кийиит аймахтара ходоҕойдор диэн ааттаналлар. Кийиит кыыс оҕо эр киһи аймахтарын сайдыылаах буор куттарын тарҕатар, элбэтэр аналлааҕынан кинилэргэ холбуу киирсэн хаалар.
Дьон сайдыыны, тупсууну ситиһэ сатыыллара ыалы тэрийиигэ араарыллан биллэр. Кыахтаах, сайдыылаах буор куттаах уонна баай аймахтары кытта атыттар уруурҕаһа сатыыллар. Уруу кэмигэр араас күрэхтэһиилэри тэрийэннэр хайа аймахтар бастаан, баһылаан иһэллэрин, күүстэрэ, кыахтара элбэҕин быһаарсаллар.
Саха дьоно үлэһиттэр, уустар. Ол иһин ыалы тэрийиигэ аймахтар хайдахтарын быһаарыыга буор куттара төһө сайдыылааҕын, үлэни хайдах үлэлииллэрин, олохторун устата тугу ситиспиттэрин аан маҥнай быһаарсан эр киһини талан ылыыга туһаналлар.
Аҕа диэн тыл төрөппүт эр киһини биллэрэрин таһынан, өссө тутаах суолтатынан олоххо элбэх уопуттаах, билиилээх киһини биллэрэрэ оҕону үлэҕэ үөрэтиигэ улахан суолтаны ылар. Тыл бу суолтатынан элбэхтик туттулларын аҕас, аҕам диэн тыллар бааллара биллэрэр.
Аҕа диэн ааттанар элбэх билиилээх киһи оҕону үлэҕэ, тулуурдаах буолууга үөрэтэр кыаҕа улаатарын туһаныы эрэйиллэр. Ону тэҥэ, оҕо бэйэтиттэн уопуттаах, элбэх билиилээх киһини үтүктэ, батыһа сатыыра үөскээн тахсара үлэҕэ үөрэтии табылларыгар, түргэтииригэр тириэрдэрин туһана сылдьыы туһалыыр.
Оҕо иитиитигэр атаахтатан кэбиспэт буолуу олус улахан оруоллаах. Бары төрөппүттэр оҕолорун атаахтатан кэбиспэккэ кыра эрдэҕиттэн кыһаннахтарына эрэ, бу эрэйи кыайаллара табыллар. “Атаах оҕо өйө-санаата түктэри” диэн өс хоһооно оҕону аһара атаахтатан кэбиһии өйүн-санаатын тосту уларытан, утары хайысхаҕа, сүрэҕэ суох буолууга, бэйэмсэҕэ улаатыытыгар тириэрдэн кэбиһэрин биллэрэр.
Аҕа диэн тыл кытаанах, дьарыйар суолталаах. Аҕатын аҕа диэн ааттыыр оҕо атаахтык улаатара аҕыйах буолуон сөп. Ону тэҥэ, аҕа дьарыйар күүстээҕиттэн үлэлииргэ үөрэтэр кыаҕа улаатар. Оҕо сааһынан аҕа элбэх уопуттаах, билиилээх киһини үтүктэр, батыһар күүһэ улаатара онно ордук туһалыыр.
Убай диэн аҕатын бэйэтиттэн аҕа саастаах аймахтара барылара ааттаналлар. Уол оҕо убайын үтүктэр, батыһар күүһэ аһара улахан. Ыал улахан оҕотун бары кыралар батыһан, үтүктэн үөрэнэллэр. Ол иһин элбэх оҕолоох ыаллар үлэҕэ үөрэтэр күүстэрэ улаатар. Аҕа саастаах киһи олоххо элбэх уопуттааҕа, билиилээҕэ бу тыл суолтатыгар холбуу киирсэн сылдьар.
Быраат диэн этиллэр киһиттэн кыра, балыс саастаах уол ааттанар. Бурят омуктар сахалары кытта бииргэ олорон саҥалыы үөскээн тахсалларыгар быраат омук диэн ааттана сылдьыбыт кэмнэрэ баар эбит. Ол иһин нууччалар кэлиилэригэр буряттары бастаан братскай диэн ааттыы сылдьыбыттара сурукка киирэн биллэр. Бурят диэн билиҥҥи ааттарын кэнники ылыммыттар. Сахалар бурут диэн буккуйан саҥарар диэн өйдөбүллээх тылларыттан үөскэппиттэр.
Эдьиий диэн аҕа саастаах дьахтар аймахтар бары ааттаналлар. Бу тыл суолтатыгар элбэх уопуттааҕа эмиэ этиллэн сылдьар. Кыыс оҕо эдьиийин үтүктэр күүһэ элбэҕиттэн, бу тыл суолтата улаатар.
Балыс диэн аҕыйах саастаах кыыс оҕо ааттанарын тэҥэ, бары аҕыйах саастаахтары холбуу этэллэр.
Нууччалыы ааттаныыны киллэрэн аҕа уустарын, аймахтары булкуйуу сахалар аймахтаһыылара чугаһаан хааларын үөскэтиэн сөп. Онно эбии сэбиэскэй былаас кэмигэр дэриэбинэлэргэ эрэ хаайаннар аҕыйах ахсааннаах омукка аймахтаһыыны үөскэтэ сатаабыттара.
Олох былыргы үгэстэрин тутуһар сахалар аҕаларын аймахтарын тоҕус көлүөнэҕэ диэри билэннэр тутуһа сылдьаллар. Уол оҕо аймахтарын элбэтэр, сайдыылаах буор куттарын тарҕатар уонна күүскэ үлэлээн сайыннарар, байытар аналлаах. Ол иһин ыаллар бары уол оҕолонуохтарын баҕара саныыллара элбээн хаалар.
Оҕоҕо аҕатыттан этэ-сиинэ уонна буор кута бэриллэн иһэриттэн аҕатын удьуордуура уонна утумнуура элбэх. Эр киһи буор кута үйэтин тухары сайдан иһэриттэн оҕотугар элбэхтик бэриллэр. Ол иһин былыргы сахалар оҕо аатыгар ким оҕото буоларын холбуу этэллэр.
Ыраахтааҕы былааһын кэмигэр оҕо аҕатын аатын араспаанньа оҥосторун киллэрэннэр нууччалар сахалар былыргы аҕаларын ууһун умналларын үөскэппиттэрэ. Кэлин сахалар үөрэхтэрэ кыайан аҕа ууһун аатын араспаанньа оҥостуу төннөрүллүбүтэ.
Сахалар “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһалларыттан, дьахталлары баттаан туораппаттарыттан нууччалар курдук араспаанньаларыгар “а” буукубаны эбэн биэрбэттэр. Дьахталлары туспа арааран туоратыыны үөскэппэккэ, бу киһи уола эбэтэр кыыһа диэн ааттыыллар.
Аҕа аймахтара диэн эр киһини удьуордаан уонна утумнаан иһэр дьон ааттаналлар. (1,76).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1.Каженкин И.И. Аҕа уустара. Аймахтар. - Дьокуускай: "Ситис", 2024. - 108 с.