Атааннаах-мөҕүөннээх
Аан дойду олоҕо атааннаах-мөҕүөннээх диэн олоҥхоҕо этиллэр. Сахалар ол былыргы кэмнэргэ омуктар саҥалыы үөскээн, сайдан баран мөлтүүр кэмнэрэ тиийэн кэлэн улахан хамсааһыннары таһаарарын үөрэтэн билэн ити этиини үөскэппиттэр. (1,12).
Уһун үйэлээх сахалар саҥа омуктар үөскээһиннэрин, сайдыыларын уонна мөлтөөһүн кэмигэр киирэн баран эстэллэрин, симэлийэллэрин дириҥник үөрэтэн билэн Аан дойду олоҕо атааннаах-мөҕүөннээх диэн быһаарыыны оҥорбуттара билигин да туһалыы сылдьар. Бу этии сир үрдүгэр дьон олохторо биир тэҥник, уһуннук уларыйбакка эрэ баран испэтин биллэрэрэ ордук улахан суолталаах. Омук олоҕор сайдыыны аҕалар уларыйыылар киирэн истэхтэринэ табыллар.
Омуктар эстэр, уларыйар кэмнэрэ улахан хамсааһыннары үөскэтэллэрэ хас үйэлэр аайы кэлэн иһэллэриттэн Аан дойду олоҕо атааннаах-мөҕүөннээх диэн олоҥхо кэмиттэн ыла ааттанара хаһан да уларыйбакка салҕанан баран иһэр. Бу улахан хамсааһыннар кэлиилэригэр үөрэҕи баһылаабыт дьон “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа уларыйан биэрэр тутулугун тутуһан атын, өссө биллибэт үһүс өрүтү булан туһанан сөптөөх быһаарыыны булаллара эрэйиллэр.
Омуктар олус былыргы кэмнэртэн олорор сирдэрин үллэстэн тус-туспа дойдуларга мунньустан олоруулара хайа эрэ сайдыыны ситиспит, сэриилээн кыайбыт, баһылыыр омук күүһүрэн, сайдан тахсарын үөскэтэр. Бу сайдыбыт, импиэрийэни үөскэппит омук дьоно үйэлэрин туолан мөлтөөһүн кэмигэр киирдэхтэринэ, ахсааннара биллэрдик аҕыйаатаҕына, үлэни кыайбатахтарына, омуктарын күүһүрдэр санаалара аһара баран хаалара тиийэн кэлиэн сөп. Бу аһара барбыт улуутумсуйуу санаата тоталитарнай салайыныылаах дойдуга сэриини саҕалааһыны үөскэтэн мөлтөөбүт омук түргэнник уларыйарыгар тириэрдиэн сөп.
Улахан омуктар эстэр, уларыйар кэмнэрэ кэлиитигэр атыттары кытта сэриини тоҕо тардан бу кэми түргэтэтэн биэрэллэр. Олоҥхо кэмигэр сэриилэһии араастаан үөхсүүгэ, куһаҕаннык ааттаһыыга тириэрдэрэ. Саха тылынан үөхсүү ааттаах омуктар бааллара биллэр. Илээттэр, өстөөхтөр, адьарайдар, абааһылар диэн ааттары туһана сылдьаллар. Аныгы сэриигэ сука, подонок, ничтожество диэн үөхсүү тыллара туттуллар буоллулар.
Омуктар олохторо атааннаах-мөҕүөннээх буолан тахсыбатын туһугар элбэх омуктар бииргэ эйэлээхтик олорууларын тэрийии уонна хааннарын тупсара сылдьаллара салгыы баран иһэрин ситиһии буолар. Саҥа үөскээн тахсар көлүөнэлэр бэйэ-бэйэлэрин кытта эйэлээх буолуулара уонна демократия үөрэҕин тутустахтарына салгыы сайдыыны ситиһэн иһэр кыахтаналлар.
Билигин Аан дойдуга тус-туспа омуктар бииргэ олорууларын АХШ-н курдук тэрийии эрэйиллэр. Саҥа үөскүүр көлүөнэлэр биир дойдулаах буолан тахсалларыттан эйэлээх буолуулара үөскээн олоххо киирэрин туһаныахха. Бу туһалаах уопуту Европа дойдулара үтүктэн эйэлээхтик бииргэ олорууну үөскэтэн эрэллэр. Хас да көлүөнэлэр солбуйсууларын кэнниттэн Европа биир дойду курдук бөҕөргүүрэ эрдэттэн олук ууран бэлэмнэнэр.
Аан дойдуга элбэх омуктар олороллор, үгүстэр бииргэ олорууга импиэрийэҕэ киирэн күһэллэн хаалыахтарын сөп. Төһө эрэ кэминэн бииргэ олорор омуктар икки ардыларыгар саҥа, бааһынай омуктар үөскээн, ахсааннара эбиллэн тахсаннар олорор сирдэрин былдьаһан сэриини саҕалыылларыттан саҥа омук үөскээн тахсыан сөп. Бу сиргэ олорор бары омуктар төрөөбүт сирдэринэн ааттаан кэбиһэллэрэ сэрии, көһүү кэмэ кэллэҕинэ аһара кырыктанан тахсарыгар тириэрдэр.
Омук мөлтөөһүн кэмигэр киирдэҕинэ, ахсааннара аҕыйаатаҕына атыттар туһаны аҕалар үлэттэн туоратан, үтүрүйэн бараллара үөскээн таҕыстаҕына сэрии буолара эмиэ тиийэн кэлэр. Бу омуктар икки ардыларыгар үөскээн тахсан иһэр сэриилэр Аан дойду олоҕун атааннаах-мөҕүөннээх оҥороллор.
Айылҕа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини тутуһан сайдан иһэрэ күн уонна сир холбуу тутулуктарынан быһаарыллар. Бу тутулук бары тыынар-тыыннаахтарга дьайыыта тиийэриттэн икки өрүттээх тутулуктанан сылдьаллар. Бу икки өрүттэр хардары-таары сайдыыны, тупсууну ситиһэн иһэллэриттэн атын, тастан көмөтө суох бэйэлэрэ уларыйан биэрэн иһэллэр. Киһи икки өрүттэрэ манныктар:
1. Этэ-сиинэ. Айылҕаттан тутулуктаах тутаах чааһа.
2. Өйө-санаата. Өй-санаа үс кукка уонна сүргэ арахсар.
Бу икки өрүттэр тус-туспалар уонна хардары-таары бэйэ-бэйэлэрин куотуһан сайдыыны ситиһэллэриттэн киһи бэйэтэ сайдан, тупсан иһэрэ кыаллар. Бу икки өрүттэр ыарыы диэн эт-сиин санаатынан холбуу ситимнэнэ сылдьаллар. Эккэ-сииҥҥэ ханнык эрэ табыллыбат буолуу, араас бүөлэниилэр үөскээһиннэриттэн ыарыы үөскээн өйгө-санааҕа тиийэн биллэрэр.
Икки өрүттэр хардары-таары солбуйсан биэрэр кыахтаахтар. Өйдөрө-санаалара суох дьону сахалар сымнаҕастык “Киһи буолбатах” диэн этэллэр. Киһи курдук көрүҥнээх буолан баран өйө-санаата сайдыбатах харамайы итинник ааттыыллар.
“Киһини санаата салайар” диэн этиини сахалар тутуһаллар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн ханнык өйү-санааны үгэс оҥорон иҥэрэн биэрииттэн тутулуктанан өйө-санаата сайдан иһэр. Омукка улуутумсуйуу санаата үйэлэргэ салҕанан бардаҕына мөлтөөһүн кэмигэр киириитигэр барыларын хаарыйыан сөп. Бу халыйбыт өй-санаа уларыйыыта былыргы кэмнэртэн улахан сэриитэ суох кыаллыбатын улахан омуктар олохторугар уларыйыы киириитэ биллэрэр. Этэ-сиинэ мөлтөөһүн кэмигэр киирбит омук улуутумсуйар санаата тохтоон атын омуктары кытта хаанын тупсардаҕына эрэ сайдыы хамсааһынын үөскэтэр.
Дьон сиргэ үөскээн үрдүк таһымнаах сайдыыны ситиспит сирдэригэр кумах куйаардары үөскэтэн бэлиэ оҥорон хааллараллар. Бу этии быһаарыыта картаны көрүүттэн чуолкайданар. Былыр-былыргыттан дьон олохсуйан олорбут сирдэрин билигин кумах куйаардарга былдьатан иһэллэр. Мунньуллубут кумах улахан тыал үрэриттэн тутулуктанан, ол хоту сыҕарыйан барара биллэр. Бу быһаарыы сиргэ дьон сайдыылара төһө эрэ кэминэн бүтүүтэ, уларыйыыта кэлэрин дакаастабыла буолар.
Олус былыргы кэмнэргэ хонуу сирдэр хойуу тыаларынан бүрүллэн турбуттар. Араас тайҕа кыыллара үөскээн дэлэччи сайдыбыттар. Ону кытта киһи үөскээн, сайдан тахсан өрт уотун элбэҕи ыытан уонна уот оттунан, араас тутуулары тутан тыаны ыраастаан хонуулары үксэтэн испит. Аһылыкка үүнээйилэри туттар буолуу тыаны солоон хонуу сирдэри кэҥэтиигэ тириэрдибит. Өрт уота сиэбит сирдэригэр хатыҥ мас дэлэччи үүнэн сэбирдэҕэ түһэн мунньулларыттан хара буору үөскэтэрэ хонуу сирдэр кэҥээн иһэллэригэр тириэрдэр.
Сиртэн хостонор баайдары хостооһун сир кырсын алдьатыыга, хара буорун таһаардахха эрэ табыллар. Былыргы кэмнэргэ көмүллүбүт кумахтар кырыс суох буоларыттан тахсан кэлиилэрэ сир-дойду кумаҕынан бүрүллэрин саҕалыыр.
Айылҕа маннык тосту уларыйыыта сайдыыны ситиһэр диэн ааттанар дьон-аймах сир үрдүгэр туһалара суоҕун биллэрэр. Улахан кумах куйаардартан дьон көһөн барыылара, атын саҥа сирдэри баһылыыллара саҕаланара олохторо уһуна суоҕун биллэрэр.
Урукку кэмнэргэ буолан ааспыт улахан сэриилэргэ кыаттарбыт омуктар саҥалыы үөскээһин кэмин ааһаннар сайдыыны ситиһии кэмигэр киирэннэр оччотооҕу кыаттарыыларын иэстэһэ сатыыр кэмнэрэ кэлэр. Билигин баар Европа улахан омуктара мөлтөөбүт кэмнэригэр киирэн сылдьан сэриини саҕалаабыт уонна Россия сэриитигэр кыаттарбыт кэмнээхтэрин өйдүү сылдьаллар:
- 18-с үйэҕэ шведтэр холбоһуктаах сэриилэрэ хотторбуттара.
- 19-с үйэҕэ французтар Москваны ылан баран кыаттарбыттара.
- 20-с үйэҕэ немецтэр Берлиннэрин былдьаппыттара.
Россия сайдыыны ситиһэр кэмигэр Европа элбэх омуктарын туроктар батталларыттан босхолуур аатыран бэйэтин бас билиитигэр кубулутан сылдьыбыта. Билигин Россия мөлтөөбүт кэмигэр урукку кыаттарбыттар бары мустан, көмөлөөн иэстэрин төннөрөр кыахтанан эрэллэр.
Икки өрүттэри быһаарыы кэнниттэн бу өрүттэр икки ардыларыгар, ортолорун диэкинэн үһүс, сөп түбэһии өрүтэ баарын туһаныы таба быһаарыыны буларга туһалыыр. Икки өрүттэр икки ардыларыгар баар сөптөөх быһаарыыны булунууга сахалар “Туох барыта үһүстээх” диэн үөрэхтэрин туһунан икки өрүттэр икки ардыларыгар үөскүүр үһүс өрүтү булан туһаннахха эрэ табыллар.
Үчүгэй көстүү, үчүгэйи оҥоруу сабыдыала аһара күүстээҕиттэн үтүктэ, батыһа сатааччылар элбээн хаалыылара омуктар икки ардыларыгар хамсааһыны үөскэтэр. Ханна үчүгэй, туһалаах баарын диэки дьон көһөн, сыҕарыйан биэрэр хамсааһыны таһаараллар. Экономика сайдыытын ситиһэн, үлэ оҥорон таһаарыытын лаппа үрдэтэн дьон олоҕо тупсарыгар тириэрдибит Европаҕа уонна АХШ-ка атын омуктартан дьон көһөн олохсуйа кэлиилэрэ эбиллэн иһэр.
Омукка кэлии дьон элбээһиннэрэ эйэлээхтик баран истэҕинэ дьон хааннарын тупсаран иһиилэрэ тарҕанан барыытыттан эттэрэ-сииннэрэ тупсубут оҕолор төрөөннөр ахсааннара эбиллэрин ситиһэллэрэ сайдыы хамсааһынын үөскэтэр.
Аан дойду олоҕо былыр-былыргыттан атааннаах-мөҕүөннээх диэн ааттанара саҥа омуктар үөскээн тахсан уонна атыттар мөлтөөн-ахсаан иһэллэриттэн хамсааһыннар үөскээннэр сэриилэһиигэ тиийэн хаалалларын быһаарар суолталаах.
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Ойуунускай П.А. Дьулуруйар Ньургун Боотур: Олоҥхо. – Дьокуускай: ГУП НИПК “Сахаполиграфиздат”, 2003. – 544 с.