Арыгыны аһара испэт буолууга үөрэнии

Арыгыны аһара испэт буолууга үөрэнии диэн тулуурдаах, өһөс буолууга эрчиллии ааттанар.

Урут коммунистар аҥардастыы баһылаан, салайан олорбут кэмнэригэр, кыра, үлэһит дьон бэйэлэрэ төһө арыгыны иһэллэрин букатын билбэттэр диэн ыйыынан салайтараннар, арыгыны бобон, суох оҥорон кэбистэхпитинэ, кинилэр арыгылыахтара суоҕа дии санаабыттара, хата төттөрү буолан тахсан, перестройка хамсааһыныгар кубулуйбута. Перестройка кыайыытын түмүгэр арыгыга көҥүл ырыынак кырдьык баар буолбута. Билиҥҥи бириэмэҕэ арыгыны бобуу туох да туһаны аҕалбатын билэн, аны мантан инньэ арыгыны хайдах сөбүгэр иһэргэ, ол аата аһара элбэҕи испэт буола үөрэнэргэ эрэ тиийиллэр. Өйү-санааны бөҕөргөтүү, күүһүрдүү, тулуурдаах буолууну сайыннарыы, быһалыы эттэххэ өһөс буолуу киһиэхэ арыгыны кэмнээн иһэр кыаҕы биэрэрин таба туһаныы эрэйиллэр.

Атын суол суох. Kиһи ханнык баҕарар үөрэҕи ылынар дьоҕура үрдүгүнэн арыгыны да иһэ үөрэниини кыайар кыахтаах. Үгүс арҕааҥҥы дойдулар олохтоохторо арыгыны кэмнээн иһэргэ үөрэммиттэрэ ыраатта. Арыгыны кээмэйин билэн иһэр үөрэҕи ситиһэргэ маннык сүрүннүүр ньымалары туһаныллар:

1. Аһыйбыт үрүҥ астары, кымыһы, пиибэни, кыра уонна үрдүк кыраадыстаах кыһыл арыгылары дэлэтии.

2. Испииртэн оҥоруллар үрдүк кыраадыстаах арыгылары хаачыстыбаларынан көрөн хааччахтааһыны олохтооһун.

3. Арыгы эмиэ ас буоларын билинэн, аһы ас курдук киһилии аһыырга үөрэнии.

4. Аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэри тэрийии.

5. Дьону барыларын өйдөрүн-санааларын сайыннарыы, олохторун уонна үлэлэрин-хамнастарын тупсарыыга эрэллээх буолууларын хааччыйыы.

6. Аһара иһэр дьону үөрэтии уонна эмтэтии.

Мантан салгыы ити ньымалары төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүллэр:

1. Урукку кэмҥэ кымыс уонна быыппах саха дьонун куруук аһыыр, төрөөбүт астара буолар этэ. Оччолорго хас дьиэ аайы баар эмээхситтэр син ону-маны булкуйан, аһытан оҥороннор дьону аһаталлар этэ. Билигин даҕаны, хас киһи бэйэтин айаҕа амтаны эмиэ билэр диэн өйдөбүлүнэн туһанан уонна үрүҥ ас биир туһалаах өрүтүн, төһөнөн аһыйан иһэр даҕаны оччонон тупсан, туһата эбиллэн иһэр диэни эмиэ билэн, бу астарынан дьарыктаныан баҕалаахтары олус хааччахтаабакка, ол оннугар өйүүр, көмөлөһөр эбитэ буоллар сотору кэминэн аһыйбыт үрүҥ аһы дэлэтиэ этилэр.

Үүттэн оҥоруллар астары: суораты уонна иэдьэгэйи тупсаран нууччалыы аатынан кэфир уонна творог дииллэр, итилэри кытта сүөгэйи уонна арыыны билигин син оҥороллор. Бу астар сорохторун, аһыйбыт үрүҥ астары оҥорорго аналлаах чаастарын, иэдьэгэй, сүөгэй ууларын туох да туһаҕа туруорбаттар. Ити хаалан хаалар астартан үтүө бэйэлээх ымдааны уонна быыппаҕы оҥоруу кыһаннахха кыаллар суол буоларын саха эмээхситтэрэ бэркэ билэллэр, туһаналлар этэ.

Төһө элбэх киһи дьону аһатыынан дьарыктанар даҕаны, оччонон ас хаачыстыбата тупсан иһиэхтээх диэн ырыынак тутаах сокуонунан туһанан эрэ аһыйбыт үрүҥ аспытын дэлэтиэхпитин сөп. Бу туһалаах ырыынак сокуона бэйэбит оҥорон таһаарар пиибэбитигэр эмиэ сыһыаннаах, ол курдук пиибэни үчүгэй өттүттэн кыратык эмэ рекламалыахха да син этэ. Араас суол кыһыл арыгылар куруук атыыга баар буолууларын хаччыйыы уонна итилэр сыаналара аһара үрдээбэтин ситиһии үөһээҥҥи салайааччылартан улахан тутулуктаах, маны ситиһэргэ эргиэн тэрилтэлэригэр таһаҕаһы тиэйэн аҕалыыга сөптөөх көмөнү киллэриэххэ сөп этэ.

2. Үрдүк кыраадыстаах испииртэн ылыллар арыгылар, доруобуйаҕа туһалаах битэмииннэрэ суох эрээри, аҥардас калорий, ол эбэтэр күүс-уох, эньиэргийэ саппааһа мунньуллубут күүстээх аһылыктара буолаллар. Киһи иһэ-үөһэ, куртаҕа испиири уларытан күүһү-уоҕу, эньиэргийэни оҥорон таһаарар, онтон бу оҥоруллубут эньиэргийэни үлэлээн-хамсаан, сүүрэн-көтөн кыайан ороскуоттаабатаҕына салгыы уларытан, сыаҕа-хаһаҕа кубулутан хаһаанан иһэр эмиэ оҥоһуулаах.

Үрдүк кыраадыстаах үрүҥ арыгыны элбэхтик истэххэ, олус түргэнник уонна күүстээхтик киһи өйүгэр-санаатыгар дьайар, этигэр-хааныгар иҥэр. Үрүҥ арыгыны аһара испэт буола үөрэнэр олус уустук. Үчүгэй хаачыстыбата, ыраастаныыта суох арыгы састаабыгар киһи доруобуйатыгар буортулаах холбоһуктар элбэхтэр. Маннык арыгыны элбэхтик иһии киһи өйүн-санаатын олус түргэнник мөлтөтөн, арыгыттан тутулуктаах буолуутун түргэтэтиэн сөп.

Билиҥҥи ырыынак бириэмэтигэр арыгы сыаната үрдүгүнэн уонна атыыга барымтыатынан туһанан, түргэнник элбэх барыһы ыла охсоорулар араас сирдэртэн тиэйэн аҕалан соччо хаачыстыбата суох арыгыны эбэтэр доруобуйаҕа буортулаах да убаҕастары атыылыылларын бопсуохха, ону тэҥэ хаачыстыбаларын куруук бэрэбиэркэлээһини олохтуохха сөп.

3. Биһиги олохпут усулуобуйатыгар оҕолор арыгыны хайдах иһэргэ төрөппүттэрэ хайдах иһэллэрин, тутталларын-хапталларын кыра эрдэхтэриттэн көрөн дьиэлэригэр үөрэнэллэр, ол иһин кинилэр арыгыга сыһыаннара төрөппүттэрэ тугу көрдөрбүттэриттэн уонна хайдах үөрэппиттэриттэн тутулуктанан үгэс буолан олохсуйан хаалар. Бу уустук боппуруоһу, эдэр киһи арыгыга сыһыанын, төрөппүттэр эрэ быһаччы быһаарар кыахтаахтар. Кинилэр дьиэлэригэр арыгыны элбэхтик испэт, бырааһынньыкка эрэ кэмнээн иһэр буоллахтарына, оҕолоро эмиэ оннук быһыыланарга үөрэнэн хаалар. Төрөппүттэр үөрэхтэригэр эбэн оскуола үрдүкү кылаастарыгар арыгы туһунан аҕыйах чаастаах үөрэҕи предмет быһыытынан киллэрэн үөрэтии эдэр дьон арыгыга сыһыаннарын лаппа бэрээдэктиэн, үчүгэй үгэстэри үөскэтиэн сөп. Оскуолаҕа арыгы туһунан үөрэҕи маннык былааннаахтык ыытыахха сөп:

- Арыгы туохтан уонна хайдах оҥорулларын үөрэтии.

- Арыгы доруобуйаҕа уонна өйгө-санааҕа дьайыытын билсиһии.

- Арыгыны сөбүлээн көрөн, нэмин билэн иһэргэ үөрэнии.

Улаатан эрэр оҕо сааһын ситиитигэр арыгы туһунан барытын үөрэппит, арыгы киһи өйүгэр-санаатыгар хайдах дьайарын, элбэхтик истэххэ киһи итирэрин, хайдах арыгыһыт буолан хааларын туһунан барытын үөрэтэн билбит уонна арыгыны хаһан, төһөнү иһэрин кээмэйдээн билэрэ эрэйиллэр. Маннык арыгы туһунан үөрэтии, улаатан иһэр оҕолор тугу барытын, ордук ситэ билбэттэрин, туох эмэ кистэлэҥнээҕи ханна эмэ кистээн, боруобалаан көрөн үөрэнэллэриттэн эрдэттэн сэрэтэн ыытыллара ордук туһалаах.

Литератураҕа арыгы туһунан элбэхтик суруйаллар эрээри бука бары арыгыны куһаҕан эрэ өттүн кэпсээн тахсаллар уонна үгүс биллэр дьон, салайааччылар бэркэ диэн иһэ-аһыы, бэйэлэринэн холобур көрдөрө сырыттахтарына: «Эн букатын иһимэ»,- диэн эдэр киһини бобон, хаайан үөрэтэ сатыыллар. Маннык үөрэтии туһаны аҕаларынааҕар, оҕону хата төттөрүгэ үөрэтэр күүстээх. Улаатан иһэр оҕо бэйэтин санаатыгар итинник бобууну, кинини сэнээн, кыраҕын диэн атаҕастаан бобууга киллэрэр, онно холуур, ол иһин сөбүлээбэт, тутуспат. Ити бобуу дьайыытыттан улаатан иһэр оҕолор арыгыны улахан дьонтон кистээн, уоран иһэн, боруобалаан көрөн эрэ хайдах иһэргэ үөрэнэллэригэр тиийэллэр. Маннык үөрэнии олус уһун уонна «эрэйдээх» соҕус үөрэх буолар. Ханна эмэ сылдьан биирдэ арыгы иһэн боруобалаан көрөөрү аһара иһэн кэбиһэн, итирэн хаалан, онно-манна түбэспит эдэр дьон элбээн иһэллэр. Ити иһин арыгыны иһиэх иннинэ маннык туһалаах сүбэлэри билэр буолуу арыгыны иһэ үөрүйэҕэ суох эдэр киһи сыыһа туттунарыттан харыстыа, көмүскүө этэ:

а. Бэйэ ыйааһыныттан көрөн, медицинэ нуорматынан, ортотунан төһө арыгыны доруобуйаҕа уларыйыыны киллэрбэт гына иһиэххэ сөбүн суоттаан билиэххэ уонна куруук туһана сылдьыахха. Манна иһиллибит арыгы испиирэ ханна да барбакка киһи хааныгар киирэрин таба учуоттааһын туһалыыр.

б. Бэйэ туругуттан көрөн кыратык бу нуормаҕа көннөрүүлэри хас арыгыны истэх аайы киллэрэн биэрэн иһиэххэ: ол курдук аһара үөрбүт-көппүт киһи кыра арыгыттан, онтон сылайбыт, аччык киһи өссө кыраттан түргэнник холуочуйар уонна итирэн хаалыан сөп.

в. Тымныыга уулуссаҕа, онно-манна сылдьан үрдүк кыраадыстаах арыгыны элбэхтик иһитэлээн кэбистэххэ итии дьиэҕэ киирэн сотору буккуллан, итирэн барыы буолар.

г. Үчүгэй сокууската суох үрдүк кыраадыстаах арыгыны улахан иһиттэн түргэнник, элбэҕи истэххэ өй-санаа буккуллуута, итирии эмиэ эмискэ тиийэн кэлэрэ улахан охсуулаах буолуон сөп.

д. Үрдүк кыраадыстаах арыгыны кыра үрүүмкэттэн аһыы-аһыы тиэтэйбэккэ эрэ истэххэ киһи бэйэтин хонтуруолланыытын, өйүн-санаатын соһуччу сүтэрбэт.

е. Арыгыны истэххэ, бэйэни хонтуруолланан көрөргө үөрэниэххэ, онно арыгы испит киһи майгына маннык уларыйан барыытынан сирдэтиэххэ:

- кыра холуочук - кэпсээнэ кыратык эбиллибит уонна туттара-хаптара боччумурбут.

- орто холуочук - саҥата улааппыт, кэпсээнэ элбээбит уонна туттара-хаптара түргэтээбит.

- улахан холуочук – хараҕа олоҕо суох, дьон саҥатын өйдөөн истибэт, барыны-бары кыайар-хотор кэпсээнэ элбээбит, күүһэ-уоҕа киирбит.

- итирик - хараҕа иччитэ суох, мэндээрбит, тыла бөлүөстүбүт, тугу гынарын, кэпсиирин соччо билбэт, тиэрэ-маары хамсанар, тэмтээкэйдиир.

- охто итирбит - саҥата нэһиилэ тахсар, арыычча хамсыыр, охто сылдьар уонна тугу гынарын билбэт буолбут.

ж. Бэйэ туругуттан көрөн сөптөөх орто холуочуйуу кэнниттэн арыгыны иһэн бүтүөххэ. Киһи бэйэтин бэрээдэгин бэйэтэ хонтуруолланыытын аһара түһэр гына, өй-санаа мөлтүүр кэмигэр диэри иһимиэххэ, туттунан, өһөс санааны киллэринэн тохтуохха наада. Дьэ бу тохтуурга, арыгыны иһэн бүтэргэ киһиэхэ улахан тулуур ирдэнэр.

Бииргэ арыгы иһэргэ саамай куһаҕан дьаллыгынан бары баар дьон биир тэҥҥэ үрүүмкэлэргэ эбэтэр ыстакааннарга кутта - кутта, охсуһуннара-охсуһуннара иһэр үгэстэрэ баара буолар. Бу курдук арыгыны иһии түмүгэр арыгы иһэ үөрүйэҕэ аҕыйах, кыра ыйааһыннаах киһилэрэ урут итирэн хаалаахтыыр буоллаҕа. Арыгы дьайыыта киһиэхэ хайдах тиийэрин ситэ билбэтиттэн, атын элбэх уопуттаах, арыгыны иһэргэ этэ-сиинэ үөрүйэх, арыгыһыт улахан дьонтон хаалсымаары эдэр киһи элбэхтик иһэн кэбиһэн, итирэн араас быстах түбэлтэлэргэ түбэһэн ночоотурара биллэр.

Арыгыны бу курдук охсуһуннара-охсуһуннара биир тэҥник иһэн иһии үгэһин хайаан даҕаны быраҕыы элбэх дьону арыгыны аһары иһэн кэбиһииттэн быыһыа этэ. Арыгыны иһии маннык үгэһэ былыргы кэмҥэ арыгыны иһэ үөрүйэҕэ суох уонна кыра ыйааһыннаах киһини урут итирдэн кэбиһэргэ туһуламмыт быһыы буолан, билигин дьон өйө-санаата сайдыбыт кэмигэр урукку суолтата сүтүөн, киһи бэйэтэ да соруйан, элбэҕи иһэрдэн итирдиигэ киирэн биэрбэт буолууга үөрэниэн сөп этэ. Былыргы кэмнэргэ олохтоох булчуттары кэлии дьон арыгыны итинник иһэрдэн итирдэ охсон баран, бары түүлээхтэрин албыннаан ылар ньымаларыгар билигин да эдэрдэр киирэн биэрэ тураллара ордук хомолтолоох.

4. Куораттарга, улуустар кииннэригэр уонна улахан бөһүөлэктэргэ даҕаны, дьон кыратык олоро түһэн аһыы эбэтэр кыратык арыгы да иһэ түһэр дьиэлэрэ суохтар. Үгүс көрсүһэ түспүт дьон барылара онно-манна таһырдьа, үлэлиир сирдэригэр, олбуордар кэннилэригэр, дьон олорор дьиэлэрин киирэр сирдэригэр уонна массыыналар истэригэр арыгы иһэллэр. Туох да сокууската суох, табаахтыы-табаахтыы пиибэни, үрдүк кыраадыстаах арыгыны элбэҕи уонна түргэнник иһэллэр. Маннык ыарахан усулуобуйаҕа эмискэ аһаммыт күүстээх ас хаһан даҕаны киһилии иҥмэт, хата төттөрү баран итирии, мөҕүллүү, содуом барыта арыгыны итинник иһииттэн элбэхтик саҕаланар.

Киһи барыта биирдэ арыгы иһэригэр биирдии бытыылка арыгыны соҕотохто ылан иһэн кэбиспэт. Сорох киһи биир эмэ үрүүмкэ арыгыны иһиэн баҕардаҕына, бытыылканы атыылаһарыгар атын дьону эмиэ көҕүлээтэҕинэ эрэ табыллар эбэтэр кими эмэ ыҥыран арыгылата илдьэригэр тиийэр. Норуот ол иһин «үс буолан кыттыһан иһиэххэ», диэн этиини биир бытыылканы ылан иһээри үөскэппит эбит. Ити аата маҕаһыынтан атыылаһыллар биир бытыылка арыгы элбэх дьон арыгылыырын саҕалыыр, онон арыгыны аҥардас бытыылкаларынан эрэ атыылааһын үгүс киһи арыгыны иһэллэригэр тириэрдэр. Маннык элбэх киһи кыттыһан арыгылыырын суох оҥорор туһугар арыгыны үрүүмкэнэн кутан биэрэн атыылыыр сирдэри элбэхтик тэрийии олус туһалаах буолара быһаарыллар.

Элбэх аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэри тэрийии ордук улаатан иһэр эдэрдэргэ улаханнык көмөлөһүө. Арыгыны иһэ үөрэммэтэхтэриттэн, мээрэйдэрин билбэккэлэр сыыһа туттаннар, ол аата бытыылкаттан аһара элбэҕи иһэн кэбиһэннэр, ордук үгүстүк араас быстах суолга түбэһэллэр, охтон хаалан тымныыга тоҥон өлөллөр. Кинилэр киһилии үчүгэй усулуобуйаҕа олорон эрэ, улахан дьон курдук, бэрээдэктээхтик аһыырга, иһэргэ сотору кэминэн үөрэниэхтэрэ этэ. Ордук доҕотторун кытта кэпсэтэ-кэпсэтэ, кыратык аһыы-аһыы сөп буолар гына арыгыны кыра үрүүмкэттэн иһэр буола үөрэнэллэрэ туһалаах эрэ буолар.

Биһиэхэ статистика кэпсииринэн «бытовой» диэн ааттыыр, дьиэҕэ-уокка арыгылааһыннар олус элбээн тураллар. Атын арыгы иһэр сир суох буолан дьон бары дьиэлэригэр мунньуста түһэн, иккиэ эбэтэр үһүө буолан иһэллэр. Маннык арыгылааһын бу дьиэ кэргэни хаһаайкатыттан саҕалаан кыра оҕолоругар диэри сордуур, обургу оҕолору аҕаларын курдук, арыгылыыр үгэскэ үөрэтэр. Итинтэн салгыы бу дьиэ кэргэн барылара арыгылааһыннарыгар кытта тириэрдэрэ элбээн иһэр.

Оҕолорго: «Үчүгэй дьон буолуҥ, арыгыны иһимэҥ»,- диэн этэн уонна дьиэҕэ арыгылаан, үөрэн-көтөн кинилэри арыгылыыр үгэскэ үөрэтэллэр уонна куһаҕаны оҥоробут дии санаабаттар. Суос-соҕотох бу боппуруостары быһаараары эрэ туспа турар аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэри элбэҕи тэрийтэлиэххэ сөп.

Арыгы иһиитигэр үөрэ-көтө, тото аһааһын хайдах курдук дьон өйүгэр-санаатыгар сабыдыаллыырын үчүгэйдик тэриллэн ыытыллар сыбаайбалар уонна үбүлүөйдэр хайдах барыылара туоһулууллар. Ыллыы-туойа минньигэс аһылыгы тото-хана аһыы-аһыы кыралаан арыгы иһэ олордоҕуна киһи хаһан да өйүн сүтэрэр гына итирэн хаалбат. Алҕас итирдэҕинэ даҕаны хаһан баҕарар тот киһи, тот киһи курдук өйө-санаата сайаҕас, майгына сымнаҕас, дьэллэм, үтүө тылы истимтиэ буолар.

Баҕалаах дьоҥҥо сөптөөх чэпчэтиилэри оҥорон, арыгыны атыылыырга көҥүлү биэрэн аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэри дьон мустар сирдэригэр барыларыгар астаран үлэлэтии эдэр дьон уулуссаҕа уонна общественнай миэстэлэргэ пиибэ, арыгы иһэллэрин тохтотуо этэ. Арыгы иһиитин дьыалатыгар культуралара лаппа үрдээбит арҕааҥҥы омуктар уоппуттарыттан ылыннахха, маннык, арыгы иһэр дьиэлэр хас хардыылаатах аайы турар элбэхтэр уонна олору биирдии дьиэ кэргэн көрөн-истэн үлэлэтэрэ ордук табыгастаах. Маннык дьиэлэргэ бэрээдэги көрөргө уонна аһары иһээччилэри хонтуруоллуурга да судургу буолар.

Аһыыр уонна арыгы иһэр дьиэлэри араас хайысхалаахтык үлэлиир гына эмиэ тэрийиэххэ сөп. Ыалдьыттары сынньата таарыйа бильярд, хаарты, саахымат уонна дуобат оонньотор гына эмиэ дьаһаныахха. Дьон сынньанар, аһыыр кэмнэрин бу курдук тэрийии бириэмэни ордук туһалаахтык атааралларыгар олук буолар. Биир идэлээх, интэриэстээх дьон муһуннахтарына уопсай тылы булуналлара, санааларын атастаһаллара элбээһинэ олох хаамыытын инники диэки сыҕарыталларын түргэтэтиэн сөп.

Маннык дьиэлэргэ сахалыы астары дэлэччи баар оҥоруу аһааһын хаачыстыбата тупсарыгар тириэрдэр. Атын сайдыылаах дойдуларга дьону, ыалдьыттары көрөн-истэн аһатыы бэйэтэ туспа дохуоту күүскэ киллэрэр салаа буолар. Арыгыга сыһыан үчүгэй өттүгэр уларыйара буоллар дьон эмиэ кинилэртэн итэҕэһэ суохтук тэриниэ, дьону кыайа-хото аһатыа этилэр.

Дьэ бу буолуо этэ, дьиҥнээхтик дьон туһугар кыһамньы диэн, кинилэр мэлдьи киһилии, үчүгэй усулуобуйаҕа олорон аһыылларын хааччыйыы. Маннык тэрээһин үчүгэйдик үлэлиирин туһугар, аһыыр дьиэлэр ахсааннара элбэх буолара уонна хас сир аайы тутуллаллара наада. Тоҕо диэтэххэ, дьону кыһанан аһатарга, аһы боруобалаан көрүү ньымата хаһан баҕарар сыысхала суох дьайар. Ол талан ылыы ньымата ас хаачыстыбатыгар уонна аһатыыны тэрийиигэ даҕаны, олус туһалаах буолара биллэр.

Арыгы иһиитин дьыалатын биһигиннээҕэр элбэх уоппуттаах, тыһыынчанан сыллар усталара арыгы оҥоруутунан дьарыктаммыт норуоттар маны быһаарбыттара өр буолла. Кинилэр куруук арыгыны иһэллэр эрээри, арыгыһыт буолааччылара аҕыйах эбиттэр. Кинилэргэ хас хардыы аайы, олоро түһэн, кыратык аһыы-аһыы арыгы иһэр дьиэлэр элбэхтэр. Ким арыгы иһиэн баҕарбыт оннук дьиэлэргэ киирэн, сөп буоларынан иһэ түһэн тахсыан сөп. Биһиги эмиэ кинилэр уһун үйэлэр тухары үөрэтэн мунньуммут уопуттарыттан сөптөөҕүн көрөн туһаннахпытына эрэ арыгы дьайыытын кыайыахпытын сөп.

Арыгыны иһэр дьиэлэри элбэҕи тэрийии кэнниттэн, дьон бырааптарын күөмчүлээбэккэ эрэ, былаас күүһүн туһанан уулуссаҕа, общественнай миэстэлэргэ арыгыны, пиибэни иһэ сылдьааччылары бэрээдэккэ ыҥырыахха дьэ сөп буолар. Арыгыны аналлаах дьиэҕэ эрэ иһэр кыаҕы дьоҥҥо биэрии, кинилэр сөбүлээн көрөн иһэ үөрэнэллэригэр биллэрдик көмөлөһөр.

Маннык дьиэлэри тэрийии биир биллэр туһатынан, ити дьиэлэр соччо үчүгэйэ суох сурахтара уонна киһилии киһи батыспат холобурдара киэҥник тарҕаннахтарына биирдэ биллэн барыаҕа. Куһаҕан сурахтаах ити дьиэлэри элбэх арыгы испэт дьон тумна сырыттахтарына, оҕолоро ити дьиэлэри эмиэ тумна сылдьарга үөрэниэхтэрэ. Ити быһыы салҕанан бардаҕына, кэлэр көлүөнэ эдэрдэр арыгыттан тэйэн барыыларыгар олук ууруллуон сөп. Арыгыны аһара испэт дьон сыыйа элбээн, дьэ дьиҥнээхтик, өйдөрө-санаалара сайдан, арыгыттан арахсан, тэйэн иһиэхтэрэ этэ.

Уулуссаҕа уонна общественнай миэстэлэргэ эдэр дьон арыгы иһэллэрэ кыра, саҥа улаатан эрэр оҕолорго олус куһаҕан холобурунан буолар. Оҕолор бэйэлэрин бараллаалара улахан, бастаан иһээччилэрин холобурдарын көрөннөр, улааттылар даҕаны үтүктүбүтүнэн бараллара отой саарбаҕа суох. Кыра оҕолор улаата түһэн, бэйэлэрин толкуйдуур өйдөрө-санаалара сайдан, бөҕөргүөр диэри арыгыһыттары соччо көрбөтөхтөрүнэ даҕаны бэйэлэригэр ордук буолар.

Туспа турар арыгы иһэр дьиэлэри элбэхтик тэрийэн, арыгы иһиитин арыгы испэт дьонтон туспа араарыыны оҥордоххо саҥа улаатан иһэр оҕолорго уулуссаҕа уонна общественнай миэстэлэргэ арыгы иһэн куһаҕан холобуру көрдөрүү суох буолуо этэ. Кыра эрдэхтэриттэн арыгыны иһэр үгэскэ үөрэммэтэх кэлэр көлүөнэ эдэр ыччаттар арыгы иһиититтэн сыыйа тэйэн барыахтара. Итини тэҥэ манна ордук улахан туһаны, ити арыгы иһэр дьиэлэр соччо үчүгэйэ суох сурахтара оҥоруоҕа. Куһаҕан сурахтар уонна холобурдар бэрээдэктээх дьону ордук түргэнник ол сирдэртэн тэйитиэ этилэр. Төрөппүттэрин уонна арыгы испэт дьон көмөлөрүнэн улаатан иһэр оҕолор итинник, соччо үчүгэйэ суох миэстэлэртэн тэйиччи туттуна сылдьарга кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэн хаалыахтара.

Арыгы иһээччилэр саһан олорон иһэр сирдэринэн баар-суох олорор дьиэлэрэ буолар. Дьиэтигэр арыгылыыр аҕа уол оҕото, аҕатын үтүктэн, кини курдук эмиэ арыгыны иһэргэ үөрэнэн хаалыан сөп. Арыгыны иһии көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн салгыы баран иһэрэ олохсуйан хаалбыт үгэскэ кубулуйан сылдьар. Арыгыны улахан дьон туспа турар дьиэлэргэ иһэр буолуулара ити үгэс салгыы баран, эдэр көлүөнэлэргэ бэриллэр сибээһин быһыа этэ, сыыйа-баайа арыгыһыттар аҕыйаан барыыларыгар олук ууруллуутун саҕалыан сөп.

Бу курдук туспа турар аналлаах арыгы, пиибэ иһэр дьиэлэри тэрийэн арыгы иһээччилэри, атын арыгы испэт дьонтон тэйитэн, сыыйа-баайа, ыган-хаайан тиэтэппэккэ эрэ кэлэн иһэр көлүөнэлэр арыгыттан арахсан баралларын ситиһиллэр. Арыгыны иһиини утары охсуһууга итинтэн атын киһилии быһыылаах суол суох. Арыгыны тэйитэргэ эйэлээх ньыманы эрэ туттан, арыгыһыттар аҕыйаан баралларыгар олук ууруохха сөп.

5. Киһи өйө-санаата олус түргэнник сайдар. Кыра оҕо улаатыар диэри, дьон-норуот үйэлэр тухары сайдан, үөрэтэн билбиттэрин барытын кэриэтэ баһылыыр уонна бэйэтин олоҕор туһаммытынан барар.

Хоту дойду олохтоохторо үрдүк кыраадыстаах арыгыны урукку кэмҥэ элбэхтик иһэ үөрэммэтэхтэриттэн арыгы ыарыытыгар түргэнник ыллараллар диэн сорох үөрэхтээхтэр этэллэр. Бу этиини үчүгэйдик толкуйдаан, ырытан көрдөххө: хоту дойду дьонун өйдөрүн-санааларын намтатар, бу дьон өйдөрүн сайдыыта соҕурууҥҥу дьон өйдөрүгэр биир өрүтүнэн тиийбэт эбит диэн батталлаах өйдөбүлтэн тахсар этии диэххэ сөп. Маннык быһыы дьон санааларын ордук түһэрэр, омугу омугунан атаҕастыыр уонна мөлтөтөр, арыгыны аһары иһимиэххэ диэн үөрэтэр оннугар хата төттөрү, түргэнник арыгыһыт буолууга үтүрүйэр быһыы буолар.

Куруук аһара түһүүлээх обществоҕа олорор буолан үчүгэйи оҥорор аатыран хата төттөрүтүн оҥоруллар, ол курдук: «Арыгыны иһимэҥ»,- диэн виноградниктары да кэрдиллэр, онтон өссө аһара баран, арыгыны букатын бобон, суох оҥорон, аны наркоманнары уонна токсикоманнары дэлэччи үөскэтэллэр. Кэнники бириэмэҕэ бэчээт үлэтэ сэргэхсийэн, баар чахчылары кырдьыгынан суруйалларыттан арыгыны кытта сатаан табан охсуспатах улахан салайааччылар биллэллэр. Дьон бары элбэхтик арыгылааһыннара социальнай, экономическай төрүттээх уонна государство, республика салалтата төһө дьоҥҥо-сэргэҕэ чугас турарын уонна ылынар ыйаахтара төһө дьоҥҥо сыаналанарын, толоруллалларын көрдөрөр бэлиэ буолар.

Ааспыт «социализм» кэмигэр дьону барыларын тэҥнээн уонна коммунизмтан атын идеологиялар бары сыыһалар диэн өйдөбүлүнэн туһанан Сир үрдүгэр буола турар быһыыны-майгыны атыннык сыаналыыр дьону туоратыы уонна эккирэтии түмүгэр, бэйэлэрин элбэх саҥа толкуйдарын олоххо киллэрээри үгүс салайааччылар тоҥкуруун сыһыаннарын кыайбакка, үгүстэр олоххо сыаллара суох буолан арыгыга ылларыылара үксээбитэ. Дьон-норуот баҕарар баҕаларын, үлэлээбит үлэлэрин түмүгүн, дохуоттарын, бэйэлэрэ бас билэн дьаһайалларын коммунистар былдьаан ыланнар, үлэһиттэр олохторо тупсарыгар бэйэлэрэ букатын кыһаммат буолан хаалбыттара.

Көннөрү үлэһиттэр уһун кэм устата үрдүкү салайааччылар тугу этэллэрин кэтэһэ, үтүктэ уонна олору толоро үөрэнэн хааланнар, партия саҥа идеялара аҕыйаабыттарыгар өйдөрө - санаалара иллэҥсийэн, кураанахсыйан хаалбыта. Онуоха эбии оччотооҕу сокуоннар киһиэхэ бэйэтигэр туһалааҕы тугу эмэ оҥосторун төгүрүччү өттүттэн боболлоруттан сорохтор араас тууйуллубут санааларын аһарына сатааннар элбэхтик арыгы иһэллэр этэ.

Дьон өйдөрүгэр-санааларыгар тулалыыр эйгэлэрэ уонна үлэлэрэ-хамнастара ордук күүскэ сабыдыаллыыллар, онон үгүс элбэх арыгыһыт биир сиргэ баар буолуута, кинилэр олохторун таһыма аллараа түспүтүн, үлэлэрэ-хамнастара сатарыйбытын уонна ону бэйэлэрин күүстэринэн көннөрөр кыахтара суоҕун илэ көрдөрөр бэлиэ буолар.

Арыгыны аһара испэт буолуу араас үөһээҥҥи салайааччылар ыйаахтарынан буолбакка, дьон өйдөрө-санаалара, арыгыга сыһыаннара уларыйдаҕына, бэйэлэрин олохторугар, үлэлэригэр-хамнастарыгар, оҕолоругар эрэллэрэ үөскээтэҕинэ бэйэтэ да кэлиэн сөп. Дьон бары арыгыһыт буолар аналлара суох. Арыгыны тула айдаан намыраатаҕына, ол аата арыгы биирдэ баар буолан ыла-ыла сүппэт буоллаҕына, кэлэр көлүөнэ эдэр дьон өйдөрө-санаалара арыгыттан тэйэн барар. Билигин даҕаны биһиги ортобутугар арыгыны сөбүгэр иһэр, арыгыһыт буолан барбат дьон ордук элбэхтэр. Бу арыгыһыт буолбат дьон өйдөрүн-санааларын уонна үлэлэрин-хамнастарын кытта билсиһэ түһүөхпүтүн сөп:

а. Сөбүлүүр үлэтигэр үчүгэйдик, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьар, бэйэтигэр сөп буолар хамнастаах уонна олоҕун тупсарарга эбии атын дьарыктардаах киһи арыгыһыт буолбат.

б. Олоххо ситиһэ сатыыр элбэх баҕа санаалардаах уонна ол санааларын ситиһэригэр бары күүһүн-кыаҕын уонна өйүн-санаатын ууран туран үлэлии-хамсыы сылдьар үлэһит киһи арыгыга ылларбат.

в. Бэйэтин чугас, сөбүлүүр, ытыктыыр дьоно, оҕолоро киһилии олоруохтарын ис сүрэҕиттэн дьиҥнээхтик баҕарар уонна оҕолоро улаатан үтүө дьон буола сайдалларын хааччыйыан толкуйдуур киһи хаһан даҕаны арыгыга ылларыа суоҕа. Бэйэтэ арыгылаан, чэпчээн, дэбдэйэн сылдьарынааҕар чугас дьоно, оҕолоро үчүгэй буолалларын ситиһэр, олохторо тупсарыгар кыһанар киһи хаһан да арыгылыы сылдьыбат.

г. Үлэлээн-хамсаан сөптөөх дуоһунаска ыттыбыт киһи көрүүлээх аһы элбэхтик аһыы-аһыы арыгыны син иһэр даҕаны арыгыһыт буолан барбат.

Арыгыны аһара испэт буолуу саамай кылаабынай усулуобуйаларынан; бу киһи тус бэйэтин өйө-санаата кытаанаҕа, үлэлиир үлэтэ, олорор олоҕо бэйэтин көрдөбүлүгэр сөп түбэһиитэ уонна олоҕор туруоруммут сыалын-соругун ситиһэргэ дьулуура буолар. Итини тэҥэ бу усулуобуйалар туолууларыгар кинини тулалыыр дьон олохторо уонна үлэлэрэ-хамнастара эмиэ быһаарар оруолу ылаллар.

Дойдубут айылҕатын усулуобуйата ыараханыттан аҥардастыы тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан олорор дьон нэһиилэ бэйэлэрин эрэ көрүнэллэр. Аҥардас ынах, сылгы уонна таба көрүүтүнэн дьарыктанан олорор омук сайдыыта, иннин диэки барыыта бытааныттан, атын, түргэнник сайдан иһэр промышленноһынан дьарыктанар омуктартан хаалан, кинилэри аһатааччыга эрэ кубулуйар. Омук атыттартан хаалан хаалбакка сайдан, иннин диэки үүнэн иһэрин туһугар экономикаҕа сайдыыны, барыһы биэрэр тутаах хайысхалары хайаан даҕаны баһылыахтаах. Республика иһигэр тахсар үлэ миэстэлэрин үллэриини республика салалтата илиитигэр ылан олохтоох тыа сирин дьонун аан бастаан үлэнэн хааччыйыыны, үлэ биржатын көмөтүнэн ситиһиэн сөп.

Саха омук Аан дойду үрдүнэн биир бастакынан промышленноһы сайыннаран, тимири уһаарары уонна уһанары баһылаабыт, бүтүн Сибиир илин өттүн сайыннарбыт улуу омук буолар. Бары эдэр ыччаттар республика сайдан эрэр промышленноһыгар күүскэ кыттыһаллар. Элбэх билиини-көрүүнү уонна эрчими-кыаҕы саҥа идэлэри баһылыырга ууран, кыайа-хото үлэлээн-хамсаан инники олоҕу оҥостоллор, олохторугар тупсарыыны киллэрэллэр, кыайыыга-хотууга эрэллэрэ, дьулуурдара эбиллэр, арыгыга ылларбаттар.

6. Хас биирдии киһи этигэр-хааныгар уонна өйүгэр-санаатыгар арыгы тус-туһунаннык дьайар, ол дьайыыта төһө элбэҕи уонна төһө чаастатык иһэриттэн ордук улахан тутулуктаах. Арыгы дьайыытын, киһи өйүгэр-санаатыгар уонна этигэр-хааныгар төһө дириҥник иҥэн эрэриттэн, майгыта-сигилитэ төһө уларыйыытыттан көрөн түөрт аллараа диэки түһэн иһэр үктэллэргэ араарыахха сөп:

а. Арыгыны иһэ үөрэнэ илик, биирдэ эмэтэ иһэр киһи. Бу киһи ханнык балаһыанньаҕа төһөнү иһиэххэ сөбүн билбэт, сорох түбэлтэҕэ араас хампаанньаҕа кыттыһан аһара иһэн кэбиһиэн эмиэ сөп. Итирдэҕинэ сүгүн буолбат, барар-кэлэр, хотуолуур, онтон өйдөннөҕүнэ, аһара улаханнык ыалдьар уонна өр кэмҥэ арыгы иһэрин быраҕар.

б. Арыгыны түбэһэ түстэр эрэ иһэр киһи. Иһэ үөрэнэн төһө арыгыны иһэрин билэриттэн ортотук холуочуйуор эрэ диэри иһэр. Аһы ас курдук нэмин билэн аһыыр, сарсыарда абырахтанан салгыы иһэн бара турбат.

в. Арыгыны куруук кэриэтэ иһэ сылдьар киһи. Кини үчүгэйдик аһыы-аһыы элбэҕи иһэр, этэ-хаана арыгыга үөрэммит, сөп буола-буола арыгы иһиэн баҕаран кэлэр, үгүстүк аһара иһэн кэбиһэн итирэр. Итирдэҕинэ үксүгэр содуомнаабат, охтон хаалан утуйар, онтон өйдөнө быһыытыйдаҕына абырахтанан баран салгыы иһэн бара туруон сөп.

г. Арыгыны испэтэҕинэ сатаан сылдьыбат, арыгыта суох туга эрэ табыллыбат буолбут киһи. Манныкка тиийэ испит киһи куруук арыгы булан истэҕинэ эрэ санаата табыллар, кыратык да эбиннэҕинэ холуочуйар, илиитэ салҕалас уонна куруук итирик курдук сылдьар киһи.

Арыгыны иһэр дьону маннык түөрт аллараа диэки түһэн иһэр үктэллэргэ туруортааһын, арыгыны төһө элбэхтик иһэҕин даҕаны оччонон аллараа, арыгыһыт буолуу диэки түһэн иһиини көрдөрөр уонна бэйэ туругуттан көрөн сотору-сотору бэрэбиэркэлэнэ сылдьарга аналлаах. Икки хас ый арыгы испэккэ сырыттахха киһи этэ-сиинэ бэйэтэ ыраастанарыттан биирдии үктэли өрө тахсан биэрэн иһиэххэ сөп, онтон абырахтана-абырахтана иһэн бара турдахха, бүтэһик үктэлгэ түһүү олох чугаһаан эрэр буолуон сөп, оччоҕуна бэйэ бары кыаҕын түмүнэн арыгы иһэртэн туттунара эрэйиллэр.

Бүтэһик төрдүс үктэлгэ тиийэ испит дьон бэйэлэрин кыахтарын билиммэттэриттэн туспа көмө хайаан даҕаны наада буолар. Бу дьоҥҥо маҥнайгы көмөнөн өйдөрүн-санааларын бөҕөргөтүү, тулуурдаах буолууга үөрэтии, олоххо сыалларын сүтэрбиттэрин булалларыгар көмөлөһүү, эмтэтии буолуо этэ.

Арыгыһыт буолбат туһугар киһи өйө-санаата тулуурдаах, дьулуурдаах, ол аата өһөс майгылаах уонна олоҕор туох эмэ ситиһэргэ аналлаах сыаллардаах буолуо этэ. Остуолга турар үрүүмкэлээх арыгыны күөйэ тутан ылан, айахха тириэрдэн иһэн кэбиһиини киһи өйө-санаата баһылаан салайарыттан, испэккэ төттөрү ууран кэбиһэр кыаҕа хаһан да хаалан хаалбат. Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйүн-санаатын, тулуурун күүһүрдэри, дьарыктыыры төрөппүттэр эрэ оҥорор кыахтаахтарын таба өйдөөн олоххо туһаналлар. (1,16).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада" хаһыат. №244. 12.03.2015.