Арассыыйа судаарыстыбатыгар кумааҕы харчы үөскээһинэ уонна сайдыыта

Аан дойдуга бастакы кумааҕы харчыны Кытайга оҥорбуттара биллэр. Оттон Россияҕа хаһан онорбуттарай уонна олоххо киллэрбиттэрэй? XVII үйэ саҕаланыыта саҥалыы көрүүлээх Петр-I император(1682 - 1725) кумааҕы ассигнациялары киллэрэ сатаабыта биллэр. Кини Англияттан Джон Ло диэн кумааҕы харчы теоретигын Россияҕа кучуйан аҕала сатаабыта кыаллыбатаҕа. 1744 сылаахха Я. П. Шаховской диэн генерал-прокурор, ыйааһыннаах баҕайы алтан бытархай харчыны кумааҕы харчынан солбуйарга бырабыытылыстыбаҕа хорсун этии киллэрбитэ. Онтуката ханна да буоларын курдук – сана саҕалааһын утарсыыны көрсүбүтэ. Ол курдук Сенат быһаарыытыгар маннык сурулла сылдьар: «… билеты по тому ж в России не токмо не заобыкновенное и незнаемое дело, но и самое вредительное и весьма хуже нынешних пятикопеечников, ибо те внутреннюю доброту имеют, а билеты оной меть не могут».

Сотору кэминэн бу боппуруос эмиэ күөрэйбитэ. Күүстээх туруорсууларынан 1762 сыллаахха Петр- III император (1761 -1762) именной указ таһаарбыт. Онно Государственнай банк тэриллэрин уонна 10, 50, 100, 500, 1000 солкуобай номиналлаах банко-цеттеллэри таһаарар туһунан сурулла сылдьар. Цеттель - ниэмэс тылыттан – «этикетка» диэн тылбаастанар. Хомойуох иһин бу дьаһал толоруллубатаҕа, ол төрүөтүнэн дворцовай переворот буолбута. Былааска Екатерина II кэлбитэ. (1762-1796сс).

1768 сыллаахха Турцияны кытары сэрии саҕаланан элбэх үп-харчы наада буолбута. Онон сиэттэрэн кумааҕы харчы - ассигнация олоххо киирэрин туһунан Манифест тахсыбыта. Ассигнация - латинскэй тылтан «Аныыбын» диэн тылбаастанар. Ити 1769 сыл тохсунньу 1 күнүгэр этэ. Бу сылга тахсыбыт ассигнациялар 1 мөлүйүөн суммалаахтар эбит. Мантан ыла киэн - нэлэмэн Россия устун кумааҕыттан оноһуллубут харчы тарҕанан барбыта. Ол харчыларбыт хайдах дьүһүннээх – бодолоох эбиттэрий диир эбит буоллахха, маннык: 25, 50, 75, 100 солкуобайдаахтар. Балар Сенаттааҕы типографиятыгар бэчээттэнэллэрэ. Үтүгүннэрэн оҥоруу тахсыбатын диэн водяной бэлиэлээхтэрэ. Ол бэлиэ оһуордардаах рамка уонна суруктартан турар. Ассигнация үөһэ еттугэр «ЛЮБОВЬ К ОТЕЧЕСТВУ», аллараа «ДЕЙСТВУЕТ В ПОЛЬЗУ ОНАГО», уна уонна ханас еттугэр «ГДАРСТВЕННАЯ КАЗНА» диэн суруллубут.

Ол да буоллар ассигнацияны подделкалааһын баар буолбута. 17 сыл буолан баран 1786 сыллаахха сана көруҥ ассигнациялар тахсыбыттара. Урукку ассигнация номиналларыгар аны 5 уонна 10 солкуобайдар эбиллибиттэрэ. Харыстыыр аналлаах водяной бэлиэ уустугуран испитэ, серия, нуемэр уонна эбии ойуулар киирбиттэрэ. Манна бастаан икки төбөлөөх хотой кумааҕы харчыга баар буолбута. Бу ассигнация, кумааҕы харчылартан уһуннук туттулла сылдьыллыбыттара буолар – 32 сыл.

1818 сыллаахха император Александр – I (1801 -1825) салайар кэмигэр саҥа ассигнациялар тахсыбыттара. Номиналлара 5, 10, 25, 50, 100, 200 солкуобайдаах эбиттэр.

1839 сыллаахха Россияҕа харчы реформата саҕаланар, 1840 сылга Государственнай коммерческэй баанк депозитнэй билеттэри таһаарар. Номиналлара 3, 5, 10,25, 50, уонна 100 солкуобай этилэр. 1838 сыллаахха Б. С. Якоби диэн нуучча учуонайа гальванопластика ньыматын айан харчыга туттан саҕалыыллар. 1843 сыллаахха император Николай – I (1825 – 1855) кэмигэр 1, 3, 5, 10, 25,50, 100 солкуобайдаах Государственнай кредитнэй билеттэр туттуллууга тахсаллар.

Александр – II император (1855 – 1881) кэмигэр 1866 сыллаахха сана харчылары бэчээттээһин саҕаламмыт. Ол эрээри бу кредитнэй билет туттуллууга киириитин 1868 сыллаахха ыыппыттар.

Аныгыскы уларытыы 1887 сыллаахха Александр – III (1881 – 1894) кэмигэр буолбута. Бу тахсыбыт кредитнэй билеттэр ыраахтааҕылаах Россия кэмигэр оҥоһуллубут кумааҕы харчыларыттан ордук сиэдэрэй уруһуйдааҕынан ааҕыллаллар.

Россия бутэһик императора Николай – II (1894 -1917) салайар кэмигэр 1898 сыллаахха эргэ харчыны уларытыы буолбута. Бу харчылар тас көрүҥнэрэ уруккуга маарынныыра. Сана киллэриинэн Петр – I ойуулаах 500 солкуобай номиналлаах харчы этэ. Ол кэнниттэн 1905 -1912 сыллардаах сыыйа уларытыы буолбута. Манна харчы элбэх өҥнөөх гильош диэн долгуннуу линияларынан киэргэтиллибит. 1910 сыллаахха Екатерина – II ойуулаах 100 солкуобайдаах, онтон 1912 сылга Петр – I ойуулаах харчылар туттуллууга киирбиттэрэ. Бу икки харчылар олус учугэй уус-уран толоруулаахтарын специалистар бэлиэтииллэр. 1915 сыллаахха бытархай харчы тиийбэтинэн 1, 2, 3, 5, 10, 15, 20, 50 хаппыайка номиналлаах кыракый кумааҕы харчылар бэчээттэммитттэрэ. Олортон 10, 15 уонна 20 хаппыайкалаах харчылар биллибэт төрүөтүнэн олох аҕыйах бэчээттэммит уонна кэлин суох оноһуллубуттар. Онтон 1917 сылаахха РЕВОЛЮЦИЯ буолан, Россия гражданскай сэрии кутаа уотугар хаптарбыта. Ити буккуурдаах кэмҥэ, ким кыахтаах ол барыта араас харчыны бэчээттэтэн таһаарар кэмэ этэ. Ол туспа кэпсээн.