Бу сирэй Алтынньы 16 куодун көр

'''Алтынньы 16''' диэн [[Григориан халандаара|Григориан халандаарыгар]] сыл 289-с күнэ ([[ордук хонуктаах сыл]]га 290-c күнэ). Сыл бүтүө 76 күн баар.

== Бэлиэ күннэр ==
<!-- * {{Флагификация|СӨ}} — '''Ийэ күнэ'''. СӨ бэрэсидьиэнин Ыйааҕынан 1993 сыл балаҕан ыйын 2 к. олохтоммута. Алтынньы үһүс баскыһыанньатыгар бэлиэтэнэр (сылыттан көрөн алтынньы 15—21 күннэриттэн биирдэстэригэр түбэһэр)-->
* {{Флагификация|ХНТ}} — [[Аан дойдутааҕы Ас-үөл күнэ]].
* Аан дойдутааҕы [[Анестезиолог күнэ]]. 1846 сыллаахха бу күн АХШ тиис бырааһа Томас Мортон аан бастаан [[эфир]] [[наркуос|наркуоһу]] туттубут.
<!-- * {{Флагификация|Россия}} — Аҕа күнэ (алтынньы үһүс өрөбүлүгэр 2021 сылтан бэлиэтэнэр)-->
* {{Флагификация|АХШ}}, {{Флагификация|Канада}} — Тойон (босс) күнэ
* {{Флагификация|Армения}} — Эрмээн прессэтин күнэ. 1794 сыллаахха Мадрас куоракка (Ииндийэ) эрмээн тылынан бастакы «Аздарар» («Сорук-боллур») сурунаал тахсыбыт.
* {{Флагификация|Болгария}} — Салгын сэбилэниилээх күүстэрин күнэ
* {{Флагификация|Польша}}  — [[Иоанн Павел II]] күнэ
* {{Флагификация|Пакистан}} — Лиакат Али Хан өлбүт күнэ. Бу киһи Куэйд-и-Миллат — Омук (наассыйа) баһылыга — диэн аатынан биллэр этэ. Пакистаан бастакы премьер-миниистирэ
* {{Флагификация|Чили}} — Учуутал күнэ

== Түбэлтэлэр ==
* [[1813]] — [[Наполеон]] сэриилэрин кэминээҕи саамай улахан үс күннээх ''Лейпциг кыргыһыыта'' эбэтэр ''Норуоттар кыргыһыылара'' саҕаламмыт. Манна [[Франция]], Рейн холбоһуга, [[Польша]], [[Австрия]], Пруссия, [[Арассыыйа]] уонна [[Швеция]] аармыйалара күөн көрсүспүттэр. Наполеон Улуу аармыйатын Арассыыйаҕа сүтэрэн баран саҥа улахан аармыйаны хомуйбут эрээри бу быһаарыылаах кыргыһыыга кыайтарбыт.
* [[1923]] — [[Walt Disney Company]] төрүттэммит. Билиҥҥитэ Walt Disney аан дойдуга биир ордук улахан үп-харчы бүддьүөттээх, элбэх барыһы киллэрэр медиакорпорация буолар.
* [[1934]] — [[Кытай]] хомуньуустара аатырбыт «Уһун Айаннарын» саҕалаабыттар. Кытай соҕуруутугар өстөөх төгүрүйбүт элбэх оройуоннарынан тарҕанан олорбут хомуньуустар бары мустан хайалаах, ыарахан суоллаах-иистээх сирдэринэн Кытай хотутугар көспүттэр. [[Мао Цзэдун]] Кыһыл Аармыйата Соҕуруу Кытайтан араҕарыгар 86 000 киһилээх эбит, онтон биир сылынан Хоту Кытайга тиийэригэр 4 000 эрэ киһи  ордубут.
* [[1938]] — [[Тыва|Тыыва]]ҕа сэттэ үрдүк сололоох тойон суутунан ытыллыбыт. Бу "Тоҕус киһи дьыалата" диэн ааттаммыт, сымыйанан дьоппуон үспүйүөннэрэ диэн буруйдаан дьону тутан-хабан барыыларыттан Тыываҕа "улахан террор" саҕаламмыта. Санаттахха ол саҕана Тыыва туспа дойду этэ, ол эрээри [[ССРС|ССРС-тан]] улахан тутулуктааҕа. Москубаҕа үөрэммит [[Салчак Тока]] салалталаах хаҥас сталинистар өрөспүүбүлүкэҕэ төннөн кэлэн былааһы былдьаһыыларын кытта ситимнииллэр. Ону таһынан репрессиялар дойду ис дьыалатын миниистирэ Ежов бастакы солбуйааччытын Фриновскайы кытта быһаччы ситимнээҕин, ССРС НКВД-тын боломуочунайа (Рогов) 1936 сылтан өрөспүүбүлүкэҕэ олорон үлэлээбитин бэлиэтииллэр.<ref>{{кинигэ|автор=Доржу Зоя Юрьевна, Иргит Оттук Юрьевич|заглавие=ПОЛИТИЧЕСКИЕ РЕПРЕССИИ В ТУВИНСКОЙ НАРОДНОЙ РЕСПУБЛИКЕ (1921–1944 гг.)|издательство=Наука|год=2022}}</ref>
* [[1941]] — [[Москуба]]ҕа [[Германия|ньиэмэс]] аармыйата чугаһаабытыгар, үрдүкү салалта [[Самара|Куйбышев]] куоратыгар кистэлэҥ эвакуациятын кэнниттэн уолусхан саҕаламмыт. Куоракка улахан аймалҕан, анаархыйа буолбут, сүүһүнэн тыһыынча салайар үлэһит дьиэ кэргэттэрин кытары Москубаттан күрээбит. Үс-түөрт хонугунан кытаанах дьаһаллар ылылланнар ,бэрээдэк олохтоммут, уулуссаҕа байыаннай уонна милииссийэ ботурууллара тахсыбыттар.
* [[1944]] — [[Винокуров Илья Егорович|Илья Винокуров]] көҕүлээһининэн баартыйа Саха сиринээҕи бүтүөтэ, урукку уурааҕын көтүрэн, саха литэрэтиирэтин төрүттээччилэрин [[Өксөкүлээх Өлөксөй|Өксөкүлээх Өлөксөйү]], [[Алампа|Алампаны]] уонна [[Неустроев Николай Денисович|Николай Неустроевы]] ааттарын сөргүппүт. 
* [[1964]] — [[Синцзян|Синцзяҥҥа]] Тарим дэхси сиригэр [[Кытай]] бастакы аатам буомбатын дэлби тэптэрбит.
* [[1978]] — [[Поляктар|Поляк]] [[Иоанн Павел II]] [[Рим папата]] буолбут. Бу бүрүстүөлгэ 1523 сылтан ыла аан бастаан [[Италия]]ҕа төрөөбөтөх киһи олорбут.
* [[1990]] — [[Кэрээк уокуруга|Кэрээк аптаныамыйалаах уокуруга]] бэйэтин өрөспүүлүкэнэн биллэрбит.
* [[1992]] — [[Саха Өрөспүүбүлүкэтэ|Саха Өрөспүүбүлүкэтин]] [[Ил Түмэн|Үрдүкү Сэбиэтэ (Верховнай Совет)]] XV сиэссийэтигэр "Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан" сокуону ылыммыт. Бу сокуон сыала-соруга, бастатан туран, — олохтоох омуктар тылларын араҥаччылааһын, судаарыстыба кыһамньытыгар ылыы. 1993 сыллаахха ыам ыйын 19 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт XVIII сиэссийэтэ тыллар тустарынан сокуону олоххо киллэрэргэ анаммыт судаарыстыба бырагырааматын ырытан оҥорорго көрүк (концепция) ылыммыта. Кэнсиэпсийэ, сүнньүнэн, Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын сорудаҕынан бырагыраама бэлэмнэнэн, Ил Тумэҥҥэ өссө 1994 с. саҥатыгар бэриллибитэ. Ол эрэн, бырагыраама өр сылларга көрүллүбэккэ, тыллар тустарынан сокуон олоххо киириитэ олус бытаарбыта, тардыллыбыта. Кэлин 2019 сыл ахсынньы 16 күнүгэр Ил Дархан [[Айсен Николаев]] уурааҕынан "2020-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын араҥаччылааһын уонна сайыннарыы туһунан" бырагыраама ылыллыбыта.
* [[2011]] — "Азия оҕолоро" оонньуулары Азия Олимпиадаҕа кэмитиэтэ өйүүрүн биллэрбит. Ол туһунан меморандумҥа [[Ашгабат|Ашхабаакка]] буолбут кэмитиэт мунньаҕар илии баттаабыттар.

== Төрөөбүттэр ==
* [[1912]] — [[Бэрияк Алексей Алексеевич|Алексей Бэрияк]] — бэйиэт, прозаик уонна тылбаасчыт.
* [[1936]] — [[Сысолятин Иван Афанасьевич|Иван Сысолятин]] — оҕо суруйааччыта, бэйиэт, прозаик, [[Арассыыйа]] суруйааччыларын холбоһуктарын чилиэнэ.

== Өлбүттэр ==
* [[1879]] — [[Соловьёв Сергей Михайлович|Сергей Соловьёв]] (1820 төр.), устуорук, «Арассыыйа устуоруйата былыр-былыргыттан» (История России с древнейших времён) ааптара.

{{ыйдар}}

[[Категория:Алтынньы 16]]