Алдьатыыга тириэрдимиэххэ
Сахалыы ай диэн тыл киһи саҥаны санаатыгар айа сатыырын биллэрэр. Бу айа сатыыр быһыыбытын санаабытыгар элбэхтик хатылаан, боруобалаан көрүүнү оҥорорбутун айар диэн тыл биллэрэр. Ай диэн тылга ар диэн үүрэр, тэйитэр суолталаах тыл эбиллиитэ айар диэн тылы үөскэтэр. Бу тыл киһи саҥаны айа сатыырын атыттартан кистиирин, эрдэттэн эппэтин биллэрэр.
Санаабытыгар саҥаны айбыппытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына ким да оҥорботох ураты быһыыта буоллаҕына айыы диэн буолан тахсар. Ай диэн тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын сыһыарыытын эбэн биэрэн, бу саҥаны айыыбыт куһаҕан өрүтэ элбээн тахсарын тылбыт бэйэтэ эрдэттэн сэрэтэр аналламмыт.
Ай диэн тыл киһи санаатын быһаарарыттан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана соччо араарыллан быһаарыллыбат, онтон айыы диэн киһи оҥорор быһыыта буоларынан куһаҕан өттө элбээн хаалара “ыы” диэн ытааһын сыһыарыылааҕыттан биллэ сылдьар.
Айыы диэн тылбытын былыргылар оҥорбуттар, ол иһин улахан иччилээх тыл буолар. Саха тылын дьайыытын билэр дьон бу айыы диэн тылтан сэрэнэллэр, ону-маны уратыны, атыттар оҥорботторун, саҥаны айыыны оҥоруу элбэхтик сыыһа-халты буолан тахсарын билэллэр. Ол иһин оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэри туһанар. Итини тэҥэ, киһи тиэтэйэриттэн, ыксыырыыттан үчүгэйи да куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэрэ элбэҕин иһин ордук сэрэнэллэр.
Дьон бары кэриэтэ уратыны, урут суоҕу, биллибэти, айыыны оҥорор санаалара элбэх. Аргыыйдык сылдьан эрэ тугу эмэни, уратыны, саҥаны оҥоро сатыыллара табыллыбакка, сатаммакка хаалан улахан куһаҕаны үөскэтэн кэбиһэрин “Сыылла сылдьан сыарҕа быатын быһар” диэн өс хоһооно биллэрэр. Бу өс хоһооно киһи майгынын уратыларын эмиэ быһаарар суолталаах.
Биир эмэ талааннаах киһи уһуннук толкуйдаан, ырытан, элбэхтик үлэлээн, боруобалаан көрөн оҥорор саҥаны айыыта дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥорор, олоххо туттуллар буолан тахсар. Дьоҥҥо чахчы туһалаах саҥаны айыыны оҥорбут, олоххо киллэрбит учуонайдар, араас патеннары, сертификаттары ылбыт дьон отой аҕыйахтар. Киһи уһун үйэтин тухары дьоҥҥо туһалаах биир эмэ саҥаны айыыны оҥороро биллэр суол. Дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥорор айыы биир эмэ буолара чуолкайданан быһаарыллар.
Дьон бары кэриэтэ саҥаны айыыны оҥорорго дьулустахтарына уонна оҥоро сатаатахтарына, уопсай түмүгэр алдьатыы үөскээн тах-сар. Биир эмэ киһи оҥорор айыыта табыллан олоххо туһаны аҕалар, онтон атыттар, элбэхтэр оҥорбуттара бары кэриэтэ табыллыбаккалар, сатаммаккалар эбэтэр, сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕаны элбэтэллэрэ алдьатыыга тириэрдэн кэбиһэр.
Итини тэҥэ, бары ыксыылларыттан, саҥаны айыыны түргэнник, урутаан оҥоро сатыылларыттан олоро табыллыбаккалар, сатаммак-калар куһаҕаны эмиэ элбэтэллэр. Чэпчэкитик, судургутук оҥоруллар саҥаны айыылар үгүс өттүлэрэ куһаҕаннар буолан тахсалларыттан, олор элбииллэрэ дьоҥҥо бэйэлэригэр кутталы үөскэтэр.
Саҥаны айыы оҥорулларын уратыларын барыларын холбоотохпутуна биир эмэ туһалаах, табыллыбыт айыы баар буолар, онтон атын элбэхтэр оҥоро сатааһыннара бары туһата суохха, буортулаахха кубулуйан куһаҕан айыылары элбэтэллэр, ону тэҥэ, анаан-минээн куһаҕан буоллун диэн оҥорооччулар син-биир бааллар.
Дьон олохторугар бэйэлэрэ кыайан көннөрбөт уустуктара үөскээһиннэрэ, үлэлэрэ-хамнастара көрдөбүллэригэр сөп түбэспэтэ, бу олохторун уларытар санааларын улаатыннарар. Дьон бары кэриэтэ саҥаны айыыны оҥорор санааламмыттарын, урукку олохторун сөбүлээбэттэрэ үөскээһинин холобурун Улуу Өктөөп өрө туруута күүскэ тарҕаныытыттан, кыайыытыттан булан ыларбыт табыллар.
Олох былыргы тутаах үгэстэрин барыларын алдьатан, туоратан олус улахан айыыны оҥорон саҥа олоҕу олохтуу сатааһын эстибитин, туоратыллыбытын билигин киһи барыта билэр. Олох саҥа үгэстэрин “Моральный кодекс коммунизма” диэн ааттаан уһун кэмҥэ олоххо күүһүлээн кэриэтэ киллэрэ сатааһын, чахчы кыаллыбата. Сэбиэскэй былаас олохтуу сатаабыт саҥа олоҕо дьон өйүгэр-санаатыгар, байыыны ситиһэ сатыыр сыалларыгар сөп түбэспэтиттэн уонна үлэни-хамнаһы сайыннарбатыттан хаалла, туоратылынна.
Айыыны, уратыны, саҥаны, киһи оҥорботун, дьон билбэттэрин оҥоро сатыыр киһи алдьархай киһи буолан тахсар. Өссө улахан уратыны ынырыгы, куһаҕаны оҥордоҕуна ынырык киһи буолар. Тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэхтэрэ” эдэр-дэри алдьархай, ынырык буолууга, аһара туттунууга тириэрдэн эрэ-риттэн тохтотуллара, туоратыллара ирдэнэр көрдөбүл буолла.
Араас саҥаны айыылар: кымыс иһиитэ, оһуохай, элбэх аһы буһарыы, сыгынньах сылдьыы, дьахталлар мунньустан оҕолорун эмнэриилэрэ билигин сайдан, тэнийэн иһэллэр. Бу ураты быһыылары, саҥаны айыылары булан оҥорон иһии сайдан истэҕинэ бары сыгынньахтанан баран сылдьаллара тиийэн кэлиэн сөп. Дьон мустар сирдэригэр куустуһа сылдьааччылар элбээтилэр.
Улахан сэриини саҕалааһын олус улахан саҥаны айыыны оҥоруу буолар. Бу сэриигэ атомнай буомбалары туһаныы өссө улахан саҥаны айыыны оҥорууга тириэрдиэн сөп. Атомнай сэрии буоллаҕына, дьон тыыннаах ордон хаалаллара ситэ биллибэт. Элбэх саҥаны айыылары оҥорууттан дьон эстиилэрэ кэлэрэ быһаарыллар.
Өй-санаа аһара барыыта алдьатыыга тириэрдэр. Алдьатыы диэн тыл маннык хомуллан үөскээбит. Ал диэн тылынан улаатыы, сайдыы бэлиэтэнэр. Дьа диэн өй-санаа баара биллэр, онтон тыы диэн ханнык эрэ улахан куттал үөскээбитэ этиллэр. Өй-санаа улаатыыта, аһара барыыта алдьатыыга тириэрдэрин сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар аналлаах тылы оҥороннор туһана сылдьаллар.
Билигин олох сайдыыта саҥаны айыылартан, олору олоххо киллэрииттэн тутуллан сайдарын иһин саҥаны айа сатааччылар элбээбит курдуктар. Ол айа сатыыр саҥаны айыыларыттан биир эмэ табыллар, онтон атыттара бары сыыһа-халты буолан тахсан куһаҕаны элбэтэллэр. Саҥаны айа сатаан баран олоххо кыайан киллэрбэтэххэ бу айыы таах хаалыан эбэтэр куһаҕаны элбэтиэн сөп.
Дьон олоҕо саҥаны айыылартан тутуллан сайдан иһэрэ муҥура кэлэн эрэрин ити быһаарыылар биллэрэллэр. “Что новое – хорошо забытое старое” диэн этии саҥаны айыылар бүтэр, ол иһин эргийэн биэрэр кэмнэрэ хаһан эрэ кэлэрин тутуһа сылдьыыны сахалар “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэхтэрэ биллэрэр.
Олоххо туһата суох араас элбэх саҥаны айыылары оҥорбокко эрэ сырыттахха олох биир тэҥник, кэминэн, долгуйбакка эрэ салгыы баран иһэрин ситиһии кэлэрин сахалар тутуһаллар. (1,69).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Сэт. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 104 с.