Айыы диэн тыл өйдөбүллэрэ
Саха тыла иччилээх диэн этэллэр. Дорҕоон киһи мэйиитигэр оҥорор дьайыыта өйү-санааны үөскэтэр. Хас биирдии саха тылыгар дорҕоонноруттан үөскээн тахсар өй-санаа иҥэн сылдьар.
Саамай иччилээх тылынан айыы диэн тыл буолар. Бу тыл киһини ыҥырар, угуйар суолтатын, киһини ыксатан, тиэтэтэн куһаҕаҥҥа, сыыһа-халты туттунууга, ытааһыҥҥа тириэрдэрэ элбэҕин былыргылар үөскэтэр кэмнэригэр чуолкайдык быһаарбыттар уонна анаан-минээн бэлиэтээн “ыы” диэн ытааһын дорҕоонноон биэрбиттэр.
Өй-санаа үөрэҕин билии, таба туһаныы бу тыл бары суолталарын, өйдөбүллэрин билииттэн уонна олоххо таба туһаныыттан саҕаланар. Айыы диэн тыл бары суолталарын, өйдөбүллэрин таба арааран туһаммат дьон итэҕэл, өй-санаа үөрэҕэр ханнык да билиилэрэ, сыһыаннара суохтарын билинэн атынынан дьарыктаныахтара этэ.
Саҥаны айыы диэн киһи оҥорор ураты, быһыыта буолар. Киһи оҥорор быһыыта атыттар өссө билбэт, ол иһин оҥорбот быһыылара буолан таҕыстаҕына саҥаны айыы диэн ааттанар. Икки өрүттэнэн; үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара быһаарыллар. Саҥаны айыыны оҥоруу үгүстүк табыллыбакка, сатаммакка хаалан куһаҕаны элбэтэр, ону тэҥэ, киһи айыыны, ол аата уратыны, саҥаны, урут суоҕу оҥоро охсоору сыыһа-халты туттунара тиэтэйэриттэн уонна ыксыырыттан өссө элбээн хаалан куһаҕаны үксэтэр.
Айыы диэн тыл бары өйдөбүллэрэ манныктар:
1. Үчүгэйи, олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу.
2. Куһаҕаны, буортулааҕы, уратыны, атыттар билбэт буолан оҥорботторун уонна олоххо туһата суох саҥаны айыыны оҥоруу.
3. Урут суоҕу, дьон өссө билбэт буолан оҥорботторун, ол аата саҥаны айыыны оҥоро сатааһын туга эрэ табыллыбакка, сатаммакка хаалара элбэҕиттэн куһаҕаны үксэтэн кэбиһиитэ.
4. Үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан оҥорулла охсубут саҥаны айыы сыыһа буолан тахсан куһаҕаны элбэтиитэ.
5. Саҥаны айыыны, уратыны, дьон оҥорботторун киһи оҥоро охсоору тиэтэйэн, ыксаан сыыһа-халты туттунара элбиириттэн үчүгэй буолуон да сөптөөҕүн куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһиитэ.
6. Өлбүт киһи өйө-санаата этиттэн-сииниттэн туспа барыыта уонна уларыйбат турукка киириитэ айыы буолуу диэн ааттанар. Айыы диэн тыл бу суолтатынан үрүҥ айыы буолуу итэҕэлигэр туттуллар.
Айыы диэн тыл бу өйдөбүллэрин төһө кыайарбытынан кэҥэтэн, дириҥник ырытан быһаарыахпыт:
1. Олоххо туһаны аҕалар саҥаны айыыны оҥордоххо эрэ сайдыы, тупсуу кэлэр. Дьон ыксыыр, тиэтэйэр өттүлэрэ саҥаны айыыны элбэхтик уонна түргэнник оҥоро сатыырга ыҥыраллар. Олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу диэн олус элбэх үлэттэн, билииттэн тахсар уустук, улахан эрэйдээх, ыарахан үлэ буолар. Бу ыарахан үлэни биир эмэ сатабыллаах, талааннаах киһи оҥорон дьоҥҥо туһаны аҕаларын арааран билии эрэйиллэр. (1,134).
Айыы диэн тыл бары суолталарыттан биир эрэ үчүгэйгэ тириэрдэр, онтон атыттара бары куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Биир эмэ киһи олоххо туһаны аҕалар саҥаны айыыны оҥорор уонна олоххо киллэрэн туһаҕа таһаарар кыахтанар. Саҥаны айыыны оҥорууга уонна олоххо киллэриигэ улахан бэлэмнээх уонна ураты сэрэхтээх буоллахха эрэ туһаҕа таһаарыы табыллар.
Сахалар олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥорууга “Кэс тыл” диэн үгэһи туһаналлар. Кырдьаҕас, олоххо элбэх уопуттаах киһи кэс тыл диэн ааттаан, саҥаны айыыны, кэһиини маннык оҥор диэн эдэр киһиэхэ этэн биэриитин тутуһан эрэ оҥоруллар айыы табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны аҕаларын биллэрэр. (2,110).
2. Куһаҕан диэн олоххо хаһан да суох буолбат, куруук баар буола турар. Киһи тугу сирбитэ, сөбүлээбэтэҕэ уонна куһаҕаннык көстөрө барыта куһаҕан диэн ааттанарыттан куруук баар буолан иһэр.
Биир эмэ киһи анаан-минээн куһаҕан буоллун диэн оҥороро суох буола илик. Улахан сэрии сэптэрин оҥоруу дьоҥҥо куһаҕаны оҥо-рууга бэлэмнэнии буолар. Өссө ыарахан, улахан дьайыылаах дьааттары оҥорон боруобалыыллар. Нууччалар “Новичок” диэн дьааты оҥорбуттара уонна боруобалыы сылдьыбыттара Аан дойдуга биллэр.
Куһаҕаны оҥоруу судургу, боростуой, ол иһин улаатан иһэр оҕолор куһаҕаны элбэҕи оҥорон кэбиһэллэриттэн сахалыы таҥара үөрэҕэ оҕону харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн үөрэтэр. Табааҕы тардыы, арыгыны иһии, наркотиктары боруобалааһын оҕоҕо саҥаны айыыны оҥоруу буоланнар угуйар, ыҥырар кыахтара улаатан хааларыттан төрөппүттэр оҕолорун кыһанан, сахалыы таҥара үөрэҕин туһанан харыстыахтара этэ.
3. Дьон бары саҥаны айыыны оҥоруохтарын баҕараллар эрээри, бары оҥоро сатыыр айыылара табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэр. Саҥаны айыы туга эрэ табыллыбата, сатаммата да куһаҕаҥҥа кубулуйар уратылаах. Аһара элбэх табааҕы биирдэ тардыбыт уол уҥан хаалбыта биллэр. Наркотигы аһара элбэҕи туттан кэбиһэн өлөөччүлэр эмиэ бааллар.
Айыыны оҥоруу угуйар, ыҥырар кыаҕа улаханынан ситэ сайда, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны таба арааран билэ илик оҕо онно киирэн биэрэр кыаҕа улаатан хааларын сахалар тохтото сатаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэллэр. (1,24).
4. Киһи бэйэтэ тугу оҥорорун “үчүгэй” диэн саныыра, быһаарара хаһан баҕарар элбэх, тугу барытын оҥордоҕуна “үчүгэй” диэн ааттаан кэбиһиэн сөп. Киһи оҥорбут ураты быһыытын, саҥаны айыытын атыттар билэн, көрөн эрэ баран сыана биэрэллэрэ, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын быһаараллара таба сыаналааһын буолар. Уоруйах уорбута табылыннаҕына “үчүгэй” диэн быһаарара атыттарга, уордар-быттарга куһаҕан буолан тахсара хаһан да уларыйбат.
Киһи үгүстүк быстах, “үчүгэй буолуо” диэн санаатыгар киирэн биэрэн туох эрэ уратыны, саҥаны айыыны оҥоро охсон баран куһаҕан буолан тахсыбытыттан соһуйан хаалара, хомойоро биллэр.
Тугу эмэ уратыны, саҥаны айыыны оҥорорго эрдэттэн туох быһыы буолан тахсарын билэ сатааһын эрэйиллэр. Киһи оҥорор быстах быһыыта элбэхтик куһаҕан буолан тахсара биллэр.
5. Айыыны, уратыны, дьон билбэттэрин, ол иһин оҥорботторун оҥоруу киһини тиэтэтэрэ, ыксатара элбэҕиттэн сыыһа-халты тутту-нууга тириэрдэрэ үксүүр. Киһи элбэх куһаҕаны тиэтэйэриттэн, ыксыырыттан уонна киһиргиириттэн оҥорор. Бу киһини элбэхтик сыыһа-халты туттунууга тириэрдэр майгы уратыларын сахалыы таҥара үөрэҕэ хааччахтаан улахан туһаны оҥорор. Аһара түргэнник айанныы сатаабыт суоппар абаарыйаҕа түбэһиэн сөбө улаатан хаалар.
6. Айыы диэн тыл өлбүт киһи өйүн-санаатын быһаарар аналлаах айыы буолуу диэн өйдөбүлэ ордук куһаҕан дьайыылаах, эдэрдэри угуйар, ыҥырар күүстээх. Бу дьайыы күүһүттэн киһи саҥаны айыыны оҥорор санаата улаатан хааларыттан ол-буну булан оҥоро сатыырын тэҥэ, уратыны оҥороннор бэйэлэригэр тиийинээччилэр элбииллэр.
Өлбүт киһи өйө-санаата айыы буолар диэн сахалар этэллэр, ол аата этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ылара тохтоон, аны уларыйбат турукка киирэрэ уонна туспа баран уһуннук сылдьара бэлиэтэнэр. Айыы буолууга кубулуйбут өй-санаа Ол эбэтэр Анараа дойдуга ыһыллан, атыттарга буккуллан сүтэн хаалбакка уһун кэмҥэ сылдьар. Ону өлбүт дьон түүлгэ киирэн көстөллөрө быһаарар. (3,71).
Тыыннаах киһи өйө-санаата уларыйа, эбиллэ, көҕүрүү турарынан кыайан айыы буолбат, арай оҥорбут быһыыта атыттар билбэт, оҥор-бот быһыылара буоллаҕына биирдэ айыы диэн ааттанар.
Ураты, атыттарга маарыннаабат саҥа быһыыны киһи оҥордоҕуна атыттар билбэттэринэн, оҥорботторунан уратыланан саҥаны айыы буолан тахсар. Тыыннаах киһи саныыр санаата буолбакка оҥорбут быһыыта саҥаны айыы буолар уратылаах.
Өлбүт киһи ханнык да быһыыны оҥорботунан уонна өйө-санаата уларыйбат турукка киирэринэн үгэс буолбут өйө-санаата атыттарга маарыннаабат уратытынан айыы буолан өр кэмҥэ сылдьар, сүтэн, симэлийэн хаалбат, атыттарга буккуллубат кыахтанар.
Былыргылар үөрэхтэрин тутуһар итэҕэл иккис өрүтэ үрүҥ айыы буолуу диэн ааттанар. Итэҕэл дьоҥҥо туох суолталааҕа аатыгар этил-лэн сылдьара ордук табатык өйдөнөрүн үөскэтэр.
Үрүҥ диэн итэҕэл аатын бастакы тыла үчүгэйи биллэрэр. Бу тыл былыргылар оҥорбут араас элбэх быһыыларыттан куһаҕанын, харатын хаалларан баран, үчүгэйин, үрүҥүн эрэ талан ылан оҕолору үөрэтиигэ туһанары быһаарар тутаах суолталаах.
Айыы буолуу диэн былыргылар, өлбүттэр эттэриттэн-сииннэриттэн арахсан, уларыйбат турукка тиийэн көҥүл сылдьар өйдөрө-санаалара ааттанар. Былыргылар билиилэринэн бу айыы буолбут өйдөр-санаалар Ол эбэтэр Анараа дойдуга сылдьаллар.
Итэҕэл диэн тыл өй-санаа үөрэҕин биллэрэр. Итэҕэйии диэн ханнык эрэ өйү-санааны иҥэринэн сылдьыы ааттанар. Сахаларга итэҕэл үөрэҕэ бастакы Хотой таҥара үөскүүр кэмиттэн ыла сайдан барбыта быһаарыллар. Таҥара диэн үгэс буолбут баҕа санаа буоллаҕына, ону итэҕэйии, олоххо туһаныы итэҕэли үөскэтэр.
Үрүҥ айыы буолуу итэҕэлигэр айыы диэн тыл бары суолталарын арааран билии уонна киһи оҥорор быһыыта икки аҥы арахсан үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсан икки өрүттээх өйдөбүлү үөскэтэрин быһааран табатык туһана сылдьыы эрэйиллэр. (4,8).
Айыы диэн тыл киһини угуйар, ыҥырар күүһэ элбэҕиттэн ханнык эрэ саҥаны айыыны оҥороору сыыһа-халты туттунуу элбээн хаалара эрдэлээн өлүүгэ тириэрдэриттэн улахан хомолтону үөскэтэр.
Айыыны оҥоро сатааһын туруга суох өйдөөх-санаалаах киһини бэйэтигэр тиийинэрин үөскэтиэн сөп. Айыы диэн тыл ыҥырар, угуйар күүһэ элбэҕиттэн, туох эрэ уратыны, саҥаны айыыны оҥороору, онно киирэн биэрэн куһаҕаҥҥа тиийэн хаалыы үөскүөн сөп. Бу быһаарыы албын, сымыйа “айыы үөрэҕэ" диэн секта эдэрдэр быстах санааларыттан бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээһинин үөскэ-тэрин чуолкайдаан биэрэр. Сахаларга эдэрдэр бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээбитин суруйааччы, социолог У.А.Винокурова суруйбута.
Итэҕэл үрүҥ айыы буолуу диэн ааттанар былыргылар, өлбүттэр өйдөрүн-санааларын тутуһар өрүтэ сахаларга итэҕэл иккис, өйү-санааны харыстыыр, уларыппат өрүтүгэр кубулуйан сылдьар. Былыргылар аҕыйах да буоллар аныгы олоххо туһалаах билиилэрин, үрүҥ айыыларын уларыта сатаабакка харыстааһын уонна туһаныы саха омук уһун үйэни ситиһэрин үөскэтиигэ көмөлөһөр.
Айыы диэн тыл сахалар итэҕэллэрин, өй-санаа үөрэхтэрин төрүтэ буоларын уонна икки өрүттээх өйдөбүллээҕин суох оҥоро сатыыр элбээн хаалбыт тыл үөрэхтээхтэриттэн, бу тылы таба туһанар үлэһиттэр харыстаатахтарына табыллар кэмэ кэллэ. (5,18).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.
2. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.
3. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.
4. “Саха сирэ. Эдэр саас” хаһыат. 14.02.2007.
5. Каженкин И.И. Итэҕэл. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.