Айыы диэн куһаҕана элбэх тыл
“Саха тыла иччилээх” диэн этиини бары билэллэр. Саамай улахан иччилээх тылынан айыы диэн тыл буолар. Бу тыл киһи уратыны, атыттар билбэттэрин, ол иһин оҥорботторун, саҥаны айыыны оҥоро сатыырын аһара улаатыннаран сыыһа-халты туттунарын үксэтэн кэбиһэриттэн сахалыы таҥара үөрэҕэ дьону харыстаан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэрин таба сыаналааһын өйө-санаата сайдыбыт киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Сахалыы итэҕэли, өйү-санааны үөрэтээччилэр бу тыл бары суолталарын арааран билэн, олоххо таба туһаналлара эрэйиллэр.
Ай диэн тыл киһи санаатын быһаарар, салгын кута сайдарын биллэрэр суолталаах. Бу тыл санааны быһаарарынан үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана таба быһаарыллара уустук. Киһи баһын иһигэр сылдьар санаата үчүгэй да, куһаҕан да буоллаҕына, ханнык да быһыыны оҥорботуттан хайдаҕа кыайан быһаарыллыбат.
Санаа атын, Анараа дойдуга сылдьарыттан киһи саныыр санаатын оҥорон таһаарара илэҕэ, быһыыга кубулутуу диэн ааттанар. Илэ диэн киһи санаата Ол эбэтэр Анараа дойдуттан Бу дойдуга уларыйан кэлэрин быһаарар тыл буолар, ол иһин Бу дойдуга сылдьан тугу көрөрө, билэрэ эмиэ итинник ааттанар.
Киһи саныыр санаатын оҥорор быһыыга кубулуттаҕына эрэ, ол аата тугу эмэ оҥордоҕуна, бу быһыыта үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллан биллэр кыахтанара өй-санаа үөрэҕэр уустуктары үөс-кэтэр. Олоххо туһалаах, барыһы аҕалар быһыы буоллаҕына үчүгэй диэн ааттанар, онтон туһата суоҕу эбэтэр туох эмэ буортуну оҥор-доҕуна куһаҕан, хара диэн ааттанан умнуллар, хаалар аналланар.
Айыы диэн тыл бары өйдөбүллэрэ манныктар:
1. Үчүгэйи, олоххо туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу.
2. Куһаҕаны, олоххо буортулаах саҥаны, хара айыыны оҥоруу.
3. Урут суоҕу, дьон билбэттэрин, оҥорботторун, ол аата саҥаны айыыны оҥоро сатааһын туга эрэ табыллыбакка, сатаммакка хаал-лаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйара кэлэн хаалар.
4. Үчүгэй буолуо диэн быстах санааттан оҥорулла охсубут саҥаны айыы сыыһа буолан хаалан куһаҕаны элбэтиитэ.
5. Саҥаны айыыны, уратыны, дьон оҥорботторун киһи оҥоро охсоору тиэтэйэн, ыксаан сыыһа-халты туттунара элбээн үчүгэй буолуон да сөбүн куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһиитэ.
6. Өлбүт киһи өйө-санаата, үгэстэрэ, үөрүйэхтэрэ этин-сиинин хаалларан туспа баран айыы буолан сылдьыылара.
Айыы диэн тыл куһаҕан суолтата элбэҕин олус былыргы кэмнэргэ саха тыла саҥа үөскүүр, оҥоруллар кэмигэр дорҕооннор киһиэхэ дьайыыларын таба быһаараннар уонна туһананнар “ыы” диэн ытааһыны биллэрэр дорҕоону сыһыаран биэрбиттэр. “Ыы” диэн ытааһын дорҕооно бу тылы элбэхтик туһаныы кэлин куһаҕаҥҥа тириэрдэрин, ытааһыны үөскэтэрин саха киһитигэр биллэрэ сылдьар.
Айыы диэн тыл бары суолталарыттан биир эрэ үчүгэйгэ тириэрдэр, онтон атыттара бары куһаҕаны элбэтэллэр. Айыы диэн тыл куһаҕан суолталаах тылынан ааҕылларын “Айыы диэмэ” диэн сахалыы таҥара үөрэҕэ тутуһар этиитэ баара биллэрэр.
Олоххо туһаны аҕалар биир эмэ саҥаны айыыны оҥорууга улахан уопуттаах, аналлаах бэлэмнээх уонна сэрэхтээх буолуу эрэйиллэр. Киһи саҥаны айыыны оҥорбутун кэнниттэн, бу айыы хайдаҕын, тугун атыттар үөрэтэн билэн бараннар үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу быһаарар кыахтаналлар. Оҥоруллубут быһыы үчүгэйэ, туһалааҕа эбэтэр куһаҕана, буортулааҕа хойутаан быһаарылларын араас албынньыттар туһанан “аньыы” диэн тылы киллэрэ сатыыллар.
Төһө эмэ кэм устата саҥаны айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан быһаарыллыбакка эрэ сылдьыан сөп. Сэбиэскэй былаас ыраахтааҕы былааһын суулларыыта 74 сыллар усталарыгар “үчүгэй” диэн аат-танан сылдьыбыта баара. Бу кэмҥэ бары айыыны оҥоруу “үчүгэй” эбит диэн сыыһа үөрэххэ ыллара сылдьыбыттара. Бу былаас тутуспут атеизм өйүн-санаатын үөрэҕэ сыыһатыттан, дойдуну, үлэни салайыыга диктатураны тутуһарыттан уонна сайдыыны ситиһиигэ хаалыыны үөскэппититтэн бэйэтэ эстибитэ.
Өр кэм устата айыыны оҥорууну “үчүгэй” диэн этэ сылдьы-быттара куһаҕана биллэн тахсан, бу былаас бэйэтэ уларыйбыта. Билигин кэлэн бу дьон тобохторо албын, сымыйа “айыы үөрэҕин” айан, айыыны оҥорууну “үчүгэй” диэн этэ сатыыллар. Суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар айыыны оҥорууну “үчүгэй” эрэ буолар диэн сымыйанан этэллэрин өссө да тохтото иликтэр. Дьон үчүгэйи оҥоро охсон барыһы ылар санаалара элбэҕиттэн саҥаны айыыны оҥоро охсоору үгүстүк куһаҕаҥҥа кубулутан кэбиһэллэриттэн айыы диэн тыл куһаҕан өйдөбүлэ элбэх тылга киирсэр. Киһи өйүн-санаатын буккуйан, угуйан, ыҥыран куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэҕиттэн улаханнык саҥарыллыбат, үгүстүк туттуллубат, улахан сэрэхтээх тылга киирсэр.
Киһи үчүгэй даҕаны, куһаҕан даҕаны быһыылары оҥорон кэбиһэриттэн уонна тиэтэйэн, ыксаан, сыыһа-халты туттунан үчүгэй да буолуон сөбүн куһаҕаҥҥа кубулутарыттан саҥаны айыылары оҥороро үгүстүк куһаҕан буолан тахсаллар. Айыы диэн тыл “ыы” диэн ытааһын дорҕоонноох. Былыргы саха тылын үөскэппит өбүгэлэрбит айыыны оҥоро сатааһын куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэҕин оччотооҕу кэмҥэ быһааран “ыы” диэн ытааһын дорҕоонун эбэн биэрбиттэрин аныгы үөрэхтэммит ааттаах дьон билиэхтэрэ этэ.
“Айыы диэмэ” диэн этии ордук оҕо сайдан иһэр өйүн-санаатын аһара барарыттан харыстыыр аналлаах. Оҕо улаатан иһэн ол-бу саҥаны, уратыны оҥоро сатыыр санаата улаатан хааларыттан сыыһа-халты туттунара элбиирин, бу этии тохтотор.
Ону-маны, саҥаны оҥоро сатааһыны улаатан эрэр уол оҕото элбэҕи оҥорон кэбиһиэн сөп. “Айыы диэмэ” диэн этии уол оҕолору ордук харыстыыр аналлаах. (1,24).
Тыл дьайыыта киһиэхэ күүстээх. Элбэх саха тыллара үгэс буолбут өйдөбүллэри иҥэринэн сылдьаллар. Куһаҕан тыллары элбэхтик саҥара сылдьыы, бу тыл өйдөбүлэ үгэс буолан ууруллан киһи бэйэтэ, ол куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин үөскэтиэн сөп. Бу быһаарыы өй-санаа үөрэҕин уратытын чуолкайдаан биэрэр.
Куһаҕан санаалары элбэхтик саныы сылдьыы уонна куһаҕан тыллары үгүстүк саҥарыы куһаҕан үгэһи үөскэтэн кэбиһиэхтэрин сөп. Киһи куһаҕан санааларын арааран билэн ыраастана сылдьарыгар сахалыы таҥара үөрэҕэ ыҥырар.
Өлөрүөм, алдьатыам диэн куһаҕан өйдөбүллээх тыллар. Бу тыллары элбэхтик саҥара сылдьыбыт кыра уол улаатан баран киһини өлөрөн кэбиспитэ биллэр. Сахалар оҕо элбэхтик куһаҕан тыллары саҥара сылдьарын тохтотоллор, боболлор.
Сиэри тутуһа сылдьыы киһи куһаҕан санаалары саныы сылдьарын аҕыйатар. Сиэр диэн үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санаа буоларынан сиэри тутуһар киһи үчүгэй санаалара элбииллэрин тэҥэ, үчүгэй быһыыны оҥорор кыахтанар.
Сахалар бары сиэри тутуһаллар. Сиэри тутуһуу диэн сахалыы таҥара үөрэҕин олоххо тутуһа сылдьыы буолар. Үчүгэй быһыыны оҥорууга тириэрдибит санааны туһанан бары саҥалыы оҥоруллар быһыылары оҥоруу сиэри тутуһуу диэн ааттанар. Сиэри тутуһан оҥоруллар быһыылар үчүгэй буолан тахсалларыттан үчүгэй быһыылар элбииллэрэ ситиһиллэр.
Айыы диэн тыл киһи куһаҕаны оҥорорун элбэтэн кэбиһэринэн сахалыы таҥара үөрэҕэ “Айыы диэмэ” диэн этэн үөрэтэрэ оҕону, киһини сыыһа туттунарыттан харыстыыр аналлаах. (2,23).
Туһаныллыбыт литература.
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.
2. Каженкин И.И. Итэҕэл. Сахалыы таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Ситис, 2024. – 108 с.