Айыыны оҥоруу уратыта
Ай диэн саха төрүт тыла. Бу тыл киһи санаата салгын кутун үөскэтэрин быһаарар ураты суолталаах. Атын кыылларга, көтөрдөргө салгын куттара кыайан сайдыбат. Ол иһин өйдөрө-санаалара сайдыыта, оҥорор быһыыларын уларыйыыта дьонтон улаханнык хаалан иһэрин биллэрэр.
Ай диэн тыл киһи санаатын быһаарар. (1,23). Ол иһин үчүгэйэ уонна куһаҕана кыайан араарыллыбат уратылаах. Киһи үчүгэйи да, куһаҕаны да саныыра хаһан баҕарар баар уонна кыайан бобуллубат. Санаа туохтан да иҥнибэт, туохха да хааттарбат.
Арай сахалар таҥараларын үөрэҕэ санаа хайдах үгэскэ уларыйарын билэн өй-санаа үөрэҕэр туһанарыттан “Куһаҕаны санаама” диэн үөрэтэр. Куһаҕан санааны элбэхтик санаан үгэскэ кубулутан кэбистэххэ, киһи бэйэтэ ол куһаҕан санаатын оҥорон кэбиһэрэ ордук улахан куһаҕаны үөскэтиэн сөбүттэн харыстаныы буолар. Ол аата сахалыы таҥара үөрэҕэ киһи куһаҕаны оҥорон кэбиһэриттэн харыстыыр аналлааҕа быһаарыллар.
Саныыр санаа туохтан да иҥнибэт, тугунан да тутуллубат, туохтан да хааттарбат, ханна баҕарар саныыры кытта тиийэн хаалар уратылаах. Ол иһин санаа атын, туспа, Анараа дойдуга сылдьара биллэн тахсар.
Илэ диэн сахалар Орто дойдуга сылдьары уонна ону-маны көрөрү, билэри, оҥорору ааттыыллар. Киһи саныыр санаатын оҥорон туох эмэ быһыыга кубулуттаҕына, санаа илэҕэ кубулуйар, атыттар көрөр, билэр уонна сыаналыыр кыахтаналлар.
Оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар сыаналаан быһаараллара таба буолар. Киһи бэйэтэ оҥорбут быһыытын үчүгэй диэн сыаналыыра хаһан баҕарар элбээн хаалар уратылаах. Ол иһин, бу оҥоруллубут быһыы хайдаҕын; үчүгэйин дуу, куһаҕанын дуу атыттар, элбэхтэр сыаналыыллара таба буолан тахсарын сахалар туһаналлар. “Дьон тугу этиэхтэрэй?” диэн ыйытыыны эрдэттэн быһааран баран туох эмэ ураты быһыыны оҥороллоро ону биллэрэр.
Санааны элбэхтик ырытан, сыаналаан көрүү, тупсарыы, атыттарга тэҥнээн көрүү айар диэн тылынан этиллэр. Ол аата санаа өссө оҥорор быһыыга кубулуйа илигинэ элбэхтик, ырытыы, быһаарыы туһаны оҥорорун сахалар туһаналлар.
Ай уонна ар диэн тыллартан холбонон айар диэн тыл үөскээбит. Ар диэн ырдьыгыныыры, бэйэҕэ чугаһаппаты, тэйитэри биллэрэр тыл. Бу тыл киһи ураты, саҥаны айар санаатын атыттартан харыстыырын, кистиирин биллэрэрэ ордук суолталаах. Саха киһитэ ону оҥоруом, маны оҥоруом диэн эрдэттэн кэпсэнэ, киһиргэнэ сылдьыбатын, бу айар диэн тыл суолтата үөскэтэр.
Суруйааччы ону-маны, буолары-буолбаты була сатаан кумааҕыга суруйбута саҥаны айыы буолбатах, ол аата оҥорор быһыыга өссө кубулуйа, уларыйа илигиттэн айар диэн тылынан этиллэр. Санааны кумааҕыга суруйуу буолан сыыһатын-халтытын көннөрүүгэ туһалыыр.
Саҥаны айыы диэн киһи оҥорор быһыыта олоххо туох эмэ уларытыыны киллэрдэҕинэ ааттанар. Ол аата кумааҕыга ону-маны суруйуу диэн саҥаны айыыга эрдэттэн бэлэмнэнии, санааны оҥорор быһыыга кубулутуох иннинэ өссө төгүл бэрэбиэркэлээһин, тупсарыы, сыыһатын-халтытын көннөрүү буолар уонна айар диэн тылынан этиллэрэ өй-санаа үөрэҕэр табыллар.
Сахаларга суруйааччы үлэтин биллэрэр айымньы диэн аналлаах тыл баар. Ай уонна ымньаа диэн тыллартан холбонон үөскээбит айымньы диэн тыл, бу суруйар үлэҕэ кыра, ымньанар эрэ курдук саҥаны айа сатааһын баарын биллэрэр.
Киһи ону-маны айар санаатын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына, ким да билбэт, ол иһин оҥорбот быһыыта буолан хааллаҕына айыы диэн саҥаны айыыны биллэрэр тыл үөскүүр уонна туох эрэ уларыйыыны бэлиэтиир. Ай диэн тылга “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллиитэ айыы диэн тылы үөскэтэр уонна бу оҥоруллубут быһыы куһаҕан буолан тахсара элбэҕин быһаарар.
Саҥаны айыы үгэһи үөскэтэр, ол иһин умнуллубат өйдөбүлгэ кубулуйар. Киһи айыыны, уратыны оҥорбутун хаһан да умнубат. Ол иһин айыы диэн өй-санаа үрэллэн, ыһыллан хаалбакка өр кэмҥэ сылдьара айыы буолуу диэн өлбүттэр умнуллубат өйдөрүн-санааларын үөскэппит.
Айыы буолуу диэн өлбүттэр өйдөрө-санаалара өлөн хаалбыт этиттэн-сииниттэн арахсан, туспа баран Үөһээ дойдуга көтөн сылдьалларын сахалар билэллэр уонна үрүҥүн, ол аата үчүгэйин, туһалааҕын эрэ талан ылан кэлэр көлүөнэлэри иитэргэ, үөрэтэргэ анаан туһаналлар. Ол аата айыыны үрүҥ айыы диэн ааттааһын, бу саҥаны айыыны кэлэр көлүөнэлэр туһаналларыгар сөп түбэһэр диэн бэлиэ оҥорон биэрии буолар.
Айыы диэн киһи билбэт буолан оҥорбот ураты быһыыта ааттанар. Онтон киһи билэр, оҥорор быһыылара барылара киһи быһыыта диэн араарыллан ааттаналлар, ол аата бары киһи оҥорор быһыыларыгар кубулуйан сылдьаллар. Киһи быһыытын тутуһалларыттан саха дьоно киһи быһыылаахтык олохторун олороллор уонна оҕолорун киһи буолууга үөрэтэллэр.
Элбэх саҥаны айыыны оҥоро сатааһынтан үгүс куһаҕан быһыылар үөскээн тахсаллар. Айыыны оҥоруу аан бастаан оҥорору кытта табыллыбата, сатаммата элбээн тахсар, ону тэҥэ, киһи сыыһа-халты туттунарыттан үчүгэй да буолуон сөптөөҕү куһаҕаҥҥа кубулутар уратыта хаһан да аҕыйаабат. Табыллыбатах, сатамматах саҥаны айыылар куһаҕаны элбэтэн иһэллэр.
Айыыны оҥоруу диэн олохсуйбут үгэстэртэн туорааһын, бэрээдэги, быраабылалары тутуспатахха, аһара бардахха үөскээн тахсар ураты быһыы буолар. Ол иһин сиэри таһынан барар, нэми тутуспат буолууну үөскэтэр быһыы буоларыттан сахалар сөбүлээбэттэр. Суоппар суол быраабылатын тутуспакка айаннааһына айыыны оҥоруу буолар. Эдэрдэр була сатаан саҥаны айыыны оҥорон иһэллэрэ элбээһинэ массыына абаарыйаларын үксэтэр.
Элбэх саҥаны айыыны оҥорууттан уонна олору олоххо киллэрииттэн омукка сайдыы кэлэрин таба сыаналааһын эрэйиллэр. Бары ыксаабыт санаабытыгар элбэх саҥаны айыыны оҥоро охсон сайдыыны атыттартан урутаан ситиһиэхпитин баҕарабыт эрээри, биир эмэ саҥаны айыы табыллан, сатанан туһаны оҥорорун биллэххэ табыллар. Саҥаны айыыны оҥоро сатааһын баҕа санаата төһө да үчүгэйин иһин ситиһиллиитэ, ол аата оҥоруута уонна олоххо киллэриитэ улахан уустуктарданан тахсарын сахалар былыргы үйэҕэ быһааран “ыы” диэн ытааһын сыһыарыылаабыттар.
Биир эмэ киһи элбэхтик үлэлээн оҥорбут саҥаны айыыта табыллан, сатанан дьоҥҥо туһаны оҥорор. Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыыны оҥоруу олус уустук, элбэх үлэттэн, эрэйтэн ситиһиллэр дьыала буолар. Ол иһин учуонайдар, араас патены, сертификаттары ылбыттар отой аҕыйахтар. Биир эмэ талааннаах киһи оҥорбут саҥаны айыыта табыллан, сатанан дьоҥҥо туһалааҕы, үчүгэйи оҥорууга тириэрдэрин өйө-санаата сайдыбыт киһи билэрэ эрэйиллэр.
Сахалар саҥаны айыы бу уустук уратытын арыйан билэн “Кэс тыл” диэн этиини үөскэтэн саҥаны айыыны оҥорууга анаан туһаналлар. Ол аата, бу этии олоххо улахан уопуттаах киһи, эдэр киһиэхэ кэһиини, уларытыыны, саҥаны айыыны маннык оҥор, оччоҕуна табыллыа, сатаныа диэн этэн, ыйан биэрбитин тутуһан оҥордоххо, туһаны оҥороро кыалларын быһаарар.
Талааннаах буолууну ситиспит дьон аҕыйахтар. Ол иһин дьону барыларын саҥаны айыыны оҥоро, айа сатааһыннарын “айыы үчүгэй” диэн этэн күөртүү сатааһын диэн өй-санаа сайдыытын билбэт буолууттан тахсар. Дьон бары оҥоро сатыыр үгүс саҥаны айыылара табыллыбаккалар, сатаммаккалар куһаҕаны элбэтэн кэбиһэллэриттэн киһи өйө-санаата сайдыытын билэр сахалар эрдэттэн харыстанан “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этиилэри туһанан оҕолорун үөрэтэллэр.
Куһаҕаны оҥорор дьон суох буола иликтэр. Сорохтар анаан-минээн куһаҕан буоллун диэн саҥаны айан оҥороллоро тохтообот. Олус улахан атомнай буомбалары оҥостон бараннар, бу буомбалар эһиннэхтэринэ, үөскээн тахсар содулларыттан ханна тиийэн саһан быыһаналларын туһунан билигин улахан салайааччылар толкуйдуу сатыы сылдьаллар.
Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕону “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн этэн үөрэтэр. (2,24-28). Оҕо өйө-санаата ситэ сайда илигиттэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран билбэтигэр тэптэрэн уонна саҥаны айыыны, уратыны оҥорор санаата элбээн куһаҕаны оҥорон кэбиһэриттэн таҥара үөрэҕэ оҕону харыстыыр, көмүскүүр аналлааҕа быһаарыллар.
Айыыны оҥоруу оҥоруллубутун кэнниттэн эрэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллан тахсарыттан сахалар айыы диэн тыллара икки өрүттээх өйдөбүллээх уонна ону, айыыны оҥорууга дьонтон улахан сэрэхтээх буолуу ирдэнэр көрдөбүл буоларын тутуһа сылдьаллар. (3,92).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. – Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. – 88 с.
2. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.
3. Каженкин И.И.-Хааһах Уйбаан. Нэми билэн туттунуу. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2023. – 108 с.