Айыылар суоллара

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар өй-санаа тутулуктарын букатын билбэттэригэр тэптэрэн “айыы суола” диэн этиини алгыстарыгар кытта туһана сатыыллара улахан сыыһа. Биһиги өй-санаа үөрэҕэр тирэҕирэн онно сөптөөх эппиэти биэрэбит.

Киһи өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн тутулуктаах:

1. Тыыннаах киһи өйө-санаата.

2. Өлбүт дьоннор өйдөрө-санаалара.

Сахалар олус былыргы кэмнэргэ өй-санаа бу икки аҥы арахсыытын арааран билэн, тус-туспа дойдуларга олохтообуттар. Ол дойдулары бу уонна ол эбэтэр анараа дойдулар диэн арааран ааттаабыттар.

Бу дойдуга тыыннаах киһи эттээх-сииннээх уонна уларыйа, эбиллэ сылдьар өйдөөх-санаалаах, араас саҥаны айыылары оҥорор кыахтаах олоҕун олорор, онтон ол эбэтэр анараа дойдуларга өлбүт дьон өйдөрө-санаалара уларыйбат турукка киирэн сылдьаллар, эт-сиин хаалар, көмүллэр, өй-санаа эньиэргийэ ылара суох буолар.

Өй-санаа бу икки өрүтэ туох уратылаахтарын төһө кыайарбытынан дириҥник ырытан көрүөхпүт:

1. Тыыннаах киһи диэн Орто дойдуга олорор салгыны тыынар, инчэҕэй эттээх-сииннээх уонна өйдөөх-санаалаах; араас майгылаах, үс куттаах киһи ааттанар. Тыыннаах буолуу диэн эт-сиин тутаах уратыта, онтон майгы араастара уонна үс кута өй-санаа уратылара буолаллар. (1,76).

Эт-сиин тыыннаах эрэ киһиэхэ баар айылҕаттан тутулуктаах сүрүн чааһа буолар. “Илэ дуу, түүл дуу диэн буккуллан ыллахха көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буол” диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. “Этин ыалдьар буоллаҕына, бу дойдуга сылдьар буолуоҥ” диэн этии быһаарыы эттээх-сииннээх киһи, бу дойдуга эрэ сылдьарын биллэрэр.

Тыыннаах киһи эттээх-сииннээх, ол эттэн-сиинтэн эньиэргийэ ыларыттан өйө-санаата сайдар, саҥа үөрэхтэри, билиилэри иҥэринэн эбиллэр, үөрүйэхтэри үөскэтинэн этин-сиинин уларытар кыахтанар.

2. Былыр үйэҕэ өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьалларын айыылар диэн ааттарыттан арааран саха киһитэ барыта билэр. Кинилэр тыыннаах эрдэхтэринэ оҥорбут дьыалалара, олохторун үөрэхтэрэ өлбүттэрин кэннэ, айыылар эбэтэр айыы суола  диэн ааттаналлар.

Үөһээ дойдуга үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорбут дьон өйдөрө-санаалара бары уларыйбат турукка киирэн, айыы буолан сылдьалларыттан араас үчүгэй, үрүҥ да, куһаҕан, хара да айыылар бааллар. Ол иһин айыылар билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн, аныгы сайдыылаах улаханнык уларыйбыт, тупсубут олоххо сөп түбэһэрин, табылларын эрэ талан ылан, үрүҥ айыы диэн ааттаан туһаныллара хайаан да ирдэнэр. Үрүҥ айыы итэҕэлэ диэн ити талан ылыы улахан оруолун быһааран итэҕэл аҥар өрүтүн ааттаабыттар.

Билигин сайдыылаах олоххо аҥардастыы айыы суолун тутуһуу өссө сайдан иһэр олохтон хаалан хаалыыны үөскэтиэн сөп. Бары саҥа кэлэн иһэр билиилэри хос сахалыы тылбаастаан, саҥа тыллары үөскэтэн туһана сатааһын, саҥа үгэстэри үөскэтэргэ тириэрдэринэн сайдыыттан хаалыыга тириэрдэр. Ол иһин сайдыыны түргэнник ситиһиэн баҕарар омук айыы суолун аһара тутуспата, кэһэрэ, саҥалыы оҥороро ирдэнэр.

Саха дьоно кэс тыл диэн этиилэрэ урукку, олохтон хаалбыт үгэстэри кэс, атыннык, саҥалыы оҥор диэн өйдөбүллээх. (2,110).

Айыы суола – өлүү суола. Бу этии дакаастабыллара манныктар:

1. Дьон бары саҥаны айыыны аһара элбэҕи оҥоро сатаатахтарына сыыһа-халты буолара үксүүрүттэн алдьатыыны элбэтэллэр.

2. Наар саҥаны айыылары өрө тутуу, эккирэтэн оҥоро сатааһын дьон көтүмэхтэрин, солумсахтарын улаатыннарарыттан сүрүн, тутаах үлэлэрэ хаалан хаалыыларыгар тириэрдэр.

3. Өлбүт дьону үтүктүү үчүгэйгэ тириэрдибэт. Бэйэлэригэр тиийиммит дьон аймахтара эмиэ бэйэлэригэр тиийинэр кутталлара улаатан хааларыттан умнулларга аналланаллар.

4. Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга сылдьаллара ааттанар. Бахсы айыыта, Болугур айыыта былыргы кэмнэргэ олорон ааспыт, өлбүт дьон өйдөрө-санаалара буолаллар. Айыылары аһара элбэхтэ ахтыы үчүгэйгэ тириэрдибэт, туруга суох өйдөөх-санаалаах дьону элбэтэр, аны онно ыҥыран ылыахтарын эмиэ сөп.

Тыыннаах, эттээх-сииннээх буолан Орто дойдуга олорор дьону айыы киһитэ буолууга, айыы суолугар, өлүүгэ-сүтүүгэ сахалар ыҥырбаттар. Айыы диэн улаханнык саҥарыллыбат, куһаҕан өрүтэ элбээн хаалар, сэрэхтээх тыл, ону таба туһаныы эрэйиллэр.

Төһө да биир эмэ туһаны аҕалар айыыны “үчүгэй” диэн санаабыппыт иһин, дьон бары саҥаны айыыны элбэҕи оҥорууга туруннахтарына куһаҕаны эмиэ элбэтэн кэбиһэллэрин билиэ этибит.

Айыы куһаҕана билигин илэ дакаастанан эрэр. Дьон бэйэлэрэ саҥаны айыыны оҥорон улахан атомнай буомбалары оҥорбуттарыттан билигин бэйэлэрэ куттананнар ханна баран саһыах сирдэрин булбакка эрэйдэнэн эрэллэр.

Айыы суола – өлүү суола. Өлбүт киһи өйө-санаата атыттартан уратытынан, маарыннаабатынан туспа айыы буолар. Айыы буолуу диэн киһи өллөҕүнэ, өйө-санаата туспа баран Үөһээ дойдуга таҕыстаҕына биирдэ кэлэр. (3,34).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

2. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.