Айылҕа тутаах тутулуга
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии айылҕа кэмэ кэллэҕинэ уларыйан, солбуйсан биэрэр уратытын быһаарар аналлаах. Айылҕа уустуктара бу икки өрүттэри булан ылыыга саһан сылдьаллар. Киһи өйө-санаата сайдарынан туохха барытыгар иккис өрүтүн булан баран быһаарыыны ылыннаҕына таба буолара ситиһиллэр.
Нууччалар “Медаль имеет другую сторону” диэн өс хоһоонноро икки өрүттэртэн биирэ биллэ-көстө сылдьар буоллаҕына, атына көстүбэккэ саһан сылдьарын быһаарар. Ону тэҥэ, айылҕа тутаах тутулугун быһаарар “Туох барыта икки өрүттээх”, диэн сахалар этиилэрин ханнык эрэ мэтээлгэ тэҥнээн, кыччатан кэбиһэллэр.
Бу этии олус дириҥ, киэҥ өйдөбүллээҕин ситэ арыйбакка сылдьабыт. Бу этии хас биирдии киһи тугу саныырыттан, тугу оҥороруттан саҕалаан Аан дойдуну барытын хабарын таһынан күн уонна планеталар тутулуктарын кытары быһаарар.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини таба быһааран олоххо туһаныыга туох барыта икки өттүттэн халбаҥнаабат гына тутулуктаах диэн өйдөөтөххө табыллар. Сир үрдүгэр олох бу икки тутулуктар икки ардыларынан, хайа да диэки халыйбакка эрэ сайдан иһэрэ табыллар. Аҥардастыы биир өттүн диэки барыы халыйыы диэн ааттанар уонна үчүгэйгэ тириэрдибэт, аһара бардаҕына икки өрүттэр солбуйсан биэриилэрин түргэнник үөскэтэн төннүү диэки өттүгэр хамсааһыны таһаарара куһаҕаҥҥа тириэрдэр.
Туох барыта икки өрүттээҕэ олоҕу ордук таттарыылаах, туох быһыы күүтэн турарын иннэ-кэннэ биллибэт оҥорор. Кэлэр үйэлэргэ туох буолара, олох ханнык хайысханан сайдан, үүнэн барара ситэ биллибэтэ олоҕу олорорго интэриэһи үөскэтэр. Биир тэҥник иннин, “коммунизм” диэки баран иһэр олох уһаабатын Сэбиэскэй Сойуус кыайан сайдыбат буола муомуруута уонна үрэллиитэ бары дьоҥҥо дакаастаата. Былыргы сахалар этэллэрин курдук олох суола долгуннардаах, өрүтэ мөхсөн ылар кэмнэрдээх, ол иһин атааннаах-мөҕүөннээх диэн ааттанара олоҥхоттон биллэр. Олоххо үөскээн тахсар бу хамсааһыннар тустарынан биһиги “Олох суолун долгуннара” диэн үлэбититтэн булуохха сөп.
Биһиги бары үлэлэрбитинэн киһини санаата салайарын дакаас-тыыбыт. Төрөппүттэрэ оҕолоругар кыра эрдэҕиттэн ханнык санаалары үгэс оҥорон ийэ кутугар иҥэрэн биэрбиттэриттэн тутулуктанан олоҕун оҥостон олорор, ханнык тыллары саҥара үөрэппиттэриттэн хайа омук буоларын ылынан өйө-санаата сайдар.
Хас биирдии киһи санаата, тугу оҥороро барыта иккилии өрүттээхтэр, үчүгэй уонна куһаҕан диэннэргэ арахсаллар. Хас киһи барыта үчүгэй санаалара элбээтэхтэринэ – үчүгэйи, онтон куһаҕан санаалара баһыйдахтарына – куһаҕаны оҥоруон сөп, оҥорор кыахтаах даҕаны. Киһи оҥорор быһыыларын үчүгэй уонна куһаҕан диэн арааран быһаарара барыта бэйэтэ, бу быһыыны хайдах диэн саныырыттан, өйдүүрүттэн уонна атыттар туох диэн саныылларын сабыдыалыттан тутулуктанар.
Киһи өйө-санаата икки өрүттээх, икки аҥы арахсар. Киһи оҥорор дьыалалара, быһыылара барылара үчүгэйи оҥоруу эбэтэр куһаҕаны оҥоруу диэннэргэ арахсаллар. Үчүгэй саҥаны айыыны оҥоруу - үрүҥ айыыны оҥоруу буолар, онтон куһаҕан саҥаны айыыны оҥоруу - хара айыыны оҥоруу диэн сахалыы ааттанар уонна умнуллар, хаалан иһэр аналланар.
Ити курдук киһи оҥорор туох баар быһыылара барылара эмиэ санааларын курдук иккилии өрүттээхтэр. Үгүс киһи өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр өйдөбүл, кинилэр сөбүлүүр быһыылара – үчүгэй диэн буолар, онтон ханнык эрэ өйдөбүл эбэтэр быһыы дьон үгүстэрин санааларыгар сөп түбэспэтэҕинэ куһаҕанынан ааҕыллар.
Саха тыла олус былыргы тыл. Ол иһин өйү-санааны быһаарар тыла икки эрэ дорҕоонноох, биир сүһүөхтээх. “Ай” диэн тыл. Быһаарыылаах кылгас тылдьыкка сурулларынан “Өйгүттэн саҥаны булан, оҥорон таһаар; кими, тугу эмэ баар гын, олохтоо” диэн киэҥ өйдөбүллээх. Бу “Ай” диэн тыл киһи өйө-санаата саҥаны айыыны оҥорор үлэтэ айар диэн тылынан этиллэрин, онтон бу айа сатаабытын илэтигэр оҥорон таһаардаҕына уларыйан, быһыыга кубулуйан айыы, ол эбэтэр саҥаны айыы үөскээн чочуллан тахсарын чуолкайдык быһаарар.
Айыы диэн тыл икки, утарыта турар өйдөбүллэрин куруук бииргэ илдьэ сылдьар. Бу тыл үчүгэйи оҥорууну тэҥэ, куһаҕаны оҥорууну эмиэ бэлиэтиир. Тоҕо диэтэххэ, ханнык баҕарар саҥаны айыы дьоҥҥо үчүгэйи дуу эбэтэр куһаҕаны дуу оҥороро аан маҥнай биллибэт, кыайан быһаарыллыбат уратылаах. В.И.Ленин салайан ыыппыт Улуу Октябрьскай революцията дьон олоҕор туһаны аҕалыаҕынааҕар төттөрү охсууну, хаалыыны оҥорбута 74 сыллар кэннилэриттэн арыллан 1991 сыллаахха сэбиэскэй былаас эстибитэ.
Киһи өйүн-санаатын быһаарар икки утарыта өйдөбүллээх тылы аҥардастыы биир өйдөбүлүнэн, үчүгэйи эрэ бэлиэтииргэ анаан туттуллуутун холбурдарын “Айыы санаалаах”, “Айыы дьоно”, “Айыы бухатыыра” диэн этиилэргэ буолуохха сөп. Бу олус былыргы, олоҥхо кэмнэригэр үөскээбит этиилэр дьон өйө-санаата өссө ситэ сайда, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны киһи бэйэтэ оҥорон кэбиһэрэ быһаарылла илигинэ үөскээбиттэр. Ол кэмҥэ айыыны оҥорууну аҥардастыы “үчүгэй” эрэ курдук ылынан туһаныы баар буола сылдьыбыт.
Олус былыргы, олоҥхо кэмигэр дьон өйдөрө-санаалара ситэ сайда илигинэ айыы дьоно диэн бэйэлэрин ааттана сылдьыбыттара баар эбит. Ол былыргы кэмнэргэ киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ быһаарыллан олоххо киирэ илигинэ бэйэлэрин, саҥаны айыыны оҥорооччуларынан, сайдыыны ситиһээччилэринэн айыы дьонунан ааттана сылдьыбыттар эбит.
Киһи бэйэтэ үчүгэйи уонна куһаҕаны оҥороро быһаарыллан олоххо киирбитин бэлиэтээн Христос таҥара үөрэҕэ олоххо киирбитэ икки тыһыынча сыллартан ордон эрэр. Өй-санаа үөрэҕэр бу киирбит туһалаах уларыйыыны хас киһи барыта билэрэ эрэйиллэр эрээри, сэбиэскэй былаас таҥара үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан атеист буолан хаалбыт үөрэхтээхтэрэ, бу кэмҥэ да билбэккэ сылдьаллар.
Икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр киһи бэйэтэ үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ быһаарыллан үчүгэй киһи таҥара Христос үөскээн олоххо киирбититтэн айыы диэн киһи оҥорор ураты быһыыта, саҥаны айыыта икки өрүттэнэн, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара арыллан олоххо киирбит. Киһи оҥорор быһыыта хаһан баҕарар икки өрүттэнэрэ, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсара быһаарыллыбыт. Өй-санаа үөрэҕэр ол кэмҥэ киирбит улахан уларыйыыны тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар билигин да билэ иликтэрэ хомолтолоох.
Айыы диэн тылы “үчүгэй” эрэ өрүтүнэн туһанан сэбиэскэй былаас тобохторо “айыы үөрэҕэ” диэн сымыйа, өйтөн була сатаан оҥоруллубут сектаны айаннар саха дьонун барыларын албынныы сылдьаллар. Киһи куһаҕан саҥаны айыыны оҥорон кэбиһэрэ хаһан да суох буолан хаалбат.
“Айыыта киирбит” диэн этии киһи үчүгэй майгына киирбитин бэлиэтиир эрээри, бу майгы биирдэ эмэтэ эрэ киирэрин биллэрэр. Биир эмэ талааннаах киһи оҥорор саҥаны айыыта табыллан, сатанан олоххо туһаны оҥороруттан айыы диэн тыл биирдэ эмэтэ туттуллар.
Айыы диэн тыл куһаҕаны көрдөрөргө аҥардастыы туттуллара эмиэ биллэр. “Айыыта таайар” диэн этии киһи тугу эмэни куһаҕаны оҥорбуттаах, дьон иннигэр буруйдаах буолан онуоха баттатарын быһаарар. Бу киһи ол буруйун иэстэбилигэр түбэһиэн сөп. “Айыылаах айыыта таайар” диэн ону этэллэр. Элбэх айыыны оҥорбут киһи сэккэ түбэһэр. (1,63).
Хас да өйдөбүллээх айыы диэн тылы туһаныыга үксүгэр холбуу этиллэр тылларынан быһааран биэрии туттуллар. Холобур, айыы-сиэр диэн холбуу этии айыы эмиэ сиэри тутуһар, сиэри таһынан барбата туһалааҕын быһаарар. Айыы сиэргэ бас бэриниэхтээх, сиэр иһинэн буоллаҕына эрэ куһаҕаҥҥа кубулуйан хаалбат.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини быһаарар уустук. Бу этии ордук “Мэтээл икки өрүттээх” диэн маарынныыр этиинэн өссө чуолкайданар уонна биир, сирэй өттө көстө, биллэ сылдьар буоллаҕына, анараа өттө көстүбэтинэн, биллибэтинэн, кэтэх өттө буолан табан быһаарыллыбатынан уратыланар. Мэтээл аҥар өттө эрэ көстө сылдьарын курдук, туох баар барыта биир өттө дьоҥҥо биллэр, көстө сылдьар, онтон атына баара соччо биллибэт, ол иһин үгүстүк табан быһаардахха эрэ булуллара уустуктары үөскэтэр.
Киһи өйө-санаата сайыннаҕына, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран биллэҕинэ өй-санаа ити уратытын таба быһааран туһанар кыахтанар. Иккис өрүт көстүбэт, биллибэт уратытын кыайан таба быһааран өйдөөбөккөлөр сорохтор айыы диэн тылы “үчүгэйи” эрэ бэлиэтээн туһана сатыыллара улахан сыыһа буолар.
Холобур, билигин дьон үксэ өй үлэтинэн, үөрэҕинэн дьарыктаныы үчүгэй диэн өйдөбүлгэ киирэн сылдьаллар. Бу үлэ кырдьык үчүгэй, үгүстүк сылаас сиргэ сынньалаҥнык, олорон эрэ үлэлэнэр, өссө салайар үлэһит буоллахха, хамнаһа да ботуччу курдук. Ол эрээри үөрэх, бу кэмҥэ ситэ сыаналана илик олус куһаҕан өрүттэрдээх. Куруук сылааска олорор, дьиэҕэ кэллэҕинэ сытар киһи доруобуйата, этэ-сиинэ мөлтүүр, үйэтэ кылгыыр. Кинини көрө-көрө оҕолоро өссө мөлтөх үлэһит буола улааталлар. Бу үөрэхтэммит аймах дьон үһүс көлүөнэлэриттэн эстэр, быстар кутталланаллар.
“Үчүгэй эмиэ куһаҕаннаах” диэн этиини быһаарыыга дьон барыта билэр холобурдарын туһаныахха сөп. Олус минньигэс, сыалаах, арыылаах астары аһыы сылдьар киһи сотору олус уойан, доруобуйата мөлтөөн барыан сөп эбэтэр куруук арыгыны элбэҕи иһэр киһи арыгыһыт буолан хаалыыта үчүгэй олус элбээтэҕинэ киһиэхэ буортулааҕын быһаараллар. Өссө бу этиини быһаарыыга куруук сылааска сылдьарга үөрэнэн хаалбыт киһи доруобуйата мөлтөөн, тымныйан ыалдьан иһэрэ элбиирэ олук буолар.
Ханнык баҕарар киһи оҥорор быһыыта аһара баран хааллаҕына төттөрү өттүгэр кубулуйан, уларыйан хаалар. “Хотели как лучше, а получилось как всегда” диэн этии үчүгэйи оҥороору санаммыттара кыаллыбакка, табыллыбакка куһаҕан өттүгэр халыйан хаалбытын бэлиэтиир. Бу В.Черномырдин этиитэ мөлтөөбүт омук дьоно тугу оҥорбуттара барыта туһата суохха эбэтэр куһаҕаҥҥа кубулуйалларын биллэрэрэ ордук суолталаах.
“Kуһаҕан эмиэ үчүгэйдээх” диэн этии киһи үчүгэйтэн да, куһаҕантан да кыайан арахсан быыһамматын быһаарар. Үгүс дьон куһаҕан диэн ааттыыллара аҕыйах киһиэхэ үчүгэй буолан тахсыан эмиэ сөп. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыыга, оҕону үөрэтиигэ кимиэхэ үчүгэй буоларын таба быһаарыы эрэйиллэр. Олус баай киһи күн аайы тутта үөрэммитин үчүгэй диирэ үлэһит киһиэхэ хаһан да ситиһиллибэт ыра санаа буолан хаалара элбиир. Баай уонна дьадаҥы дьон тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаараллара элбэх сөп түбэспэт, утарыта барар өрүттэрдээхтэр.
Дьон тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн тус-туспа араараллара аан бастаан бэйэлэрин олохторуттан уонна үлэлэриттэн тутулуктанан үөскүүр. Баайдар өйдөрө-санаалара үлэһиттэртэн туспа уратыланан тахсалларын өс хоһоонноро биллэрэллэр:
“Сордооххо сото уҥуоҕа түбэһэригэр дылы” диэн өс хоһооно киһи туох эмэ барыстааҕы оҥороругар өйө-санаата тиийбэтэҕинэ оҥорор быһыыта табыллыбакка, сатаммакка туохха эмэ тииһинэрэ эмиэ кыччыырын биллэрэр.
“Баай хараҕа иинин буоругар да туолбат” диэн өс хоһооно киһи баҕа санаата баайа эбиллэн истэҕин аайы аһара барара улаатарыттан бэйэтин кыаҕын таһынан барарын үөскэтэрин быһаарар. (2,56).
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии олоххо үөскээн тахсар икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэрин биллэрэр уонна биир өрүт баар буоллаҕына ханна эрэ иккис өрүтэ сылдьарын быһаарар. “Мэтээл икки өрүттээх”, “Yчүгэй уонна куһаҕан аргыс-таһан сылдьаллар”, “Палка с двумя концами” диэн этиилэр икки өрүт хаһан да арахсыбакка бииргэ сылдьалларын быһаараллар. Арай иккис көстүбэт, биллибэт өрүтү булан, таба быһаарыы, табан туһаныы үөрэхтэммит дьонтон ирдэнэр тутаах көрдөбүл буолар.
Бу этиилэр барылара киһи оҥорор быһыылара, үчүгэй уонна куһаҕан диэҥҥэ арахсалларын уонна куруук бииргэ сылдьалларын, хаһан да арахсыспаттарын быһаараллар.
“Ытыыр уонна күлэр аҕас балыстыылар” диэн этии куһаҕан кэнниттэн үчүгэй эмиэ кэлэрин бигэргэтэн биэрэр. Эбэтэр аһара үөрүү кэнниттэн хомолто, ытааһын кэлэрин, бу этии биллэрэр.
“Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх” диэн этии быһаарыытын киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сөп түбэспэттэриттэн булуохха сөп. Куруук тымныы уунан куттуу эрэйдээх, куһаҕан, ол эрээри маннык эрчиллииттэн киһи этэ-сиинэ бөҕөргөөн кыра ыарыыларга ыалдьа сылдьыбата, доруобуйата тупсара үчүгэйгэ тириэрдэр. Сайын айылҕа хааны сиир үөннэригэр элбэхтик сиэтии ыарыылааҕын, эрэйдээҕин иһин киһи өйө-санаата бөҕөргөөн тулуура эбиллэригэр тириэрдэрэ элбэх кыайыыны ситиһэр кыаҕын улаатыннарар.
“Аһара үөрдэххэ сотору хомолто кэлиэҕэ”, “Наһаа алларастаама, аны ытыырын кэлиэҕэ” диэн сахалар этиилэрэ икки өрүт ордук өйгө-санааҕа сыһыаннаахтарын быһаараллар уонна хардары-таары сол-буйсан биэрэн иһэллэрин чуолкайдыыллар.
Киһи оҥорор саҥаны айыылара хаһан баҕарар икки өрүттэнэн тахсалларын үлэһит сахалар таба быһаарбыттара ырааппыта айыы диэн тылы икки өрүттээҕинэн туһаналларыттан биллэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна учуонайдар була сатаан оҥорбут “айыы үөрэҕэ” диэн секталарыгар айыыны оҥорууну “үчүгэй” эрэ курдук этэллэрэ сымыйатын элбэх өс хоһоонноро биллэрэллэр.
“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии киһи өйүн-санаатын уонна оҥорор быһыытын барытын холбуу ылан быһаарар. (3,20).
Туһаныллыбыт литература.[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.
2. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.
3. Каженкин И.И. “Туох барыта икки өрүттээх”. Үрүҥ Аар тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: “Ситис”, 2024. – 104 с.