Айылҕа киртийиитэ

Айылҕа киртийиитэ киһи өйүгэр-санаатыгар ыар баттааһыннаах дьайыыны оҥорор.

Күн уотун сырдыга дьайыыта үчүгэйиттэн уонна хараҥа куһаҕаныттан уһун үйэлэр тухары киһи өйө-санаата үрүҥ, сырдык уонна хара, хараҥа диэн дьүһүннээн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа арааран бэлиэтииргэ үөрэнэн хаалбыт. Үгэстэргэ кубулуйбут өйдөбүллэр киһи өйүгэр-санаатыгар ийэ кутугар мунньуллар буоланнар хаһан баҕарар, киһи ийэ кутун салайыытыгар киирдэр эрэ, туттуллубутунан бараллар. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр куһаҕаны, айыыны оҥорума, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥор, күөх үүнээйини алдьатыма, кыыллары, көтөрдөрү көр-иһит, харыстаа диэн үөрэххэ үөрэтиллибит оҕо хаһан даҕаны аһара баран күөх үүнээйини алдьата турбат, кыыллары, көтөрдөрү харыстыыр киһилии киһи буола улаатар.

Саха сиригэр сир баайын хостооһун киэҥник тэнийэн сайдан иһэр. Сир баайын хостооһун киэҥник сайдыбыт сирдэригэр хара буор, кумах хонуулар, томтордор киһи хараҕа ыларын тухары нэлэһийэллэр, имири кэрдиллэн төҥүргэстэрэ эрэ хаалбыт, уот сиэн хара хоруо буолбут тыалар хараара боруораллар. Хаппыт тииттэр өргөстөөх төбөлөрө, үөрбэлэр курдук халлааҥҥа харбаһар көстүүлэрэ, амырыын алдьархайтан иэстэһэргэ бэлэмнэнэн эрэр былыргы сэрииһиттэр үҥүүлэрин өрө туппуттарын санаталлар.

Киртийэн, сытыйбыт уулар никсик сыттара дьон олорор сирдэрин биир биллэр уратытыгар кубулуйда. Бу сирдэргэ сүүрдэр үрэхтэргэ, өрүстэргэ балыктара эстибиттэрэ быданнаата.

Билиҥҥи кэмҥэ Саха сирин айылҕатын киртийиитэ хас киһи хараҕар кытта көстөр буолла. Дьадаҥы дойду сиртэн баайы хостооһуну бэйэтигэр эрэ барыстаах өттүттэн оҥорор. Аҥардастыы туһалаах, атын дойдуга атыыга барар баайын эрэ хостоон хайа кыалларынан улахан барыһы ылан баран атын Айылҕаны харыстыыр, чөлүгэр түһэрэр өрүттэрин төрүт да аахсыбаттар, оҥорботтор, таах, ыһан-тоҕон хаалларан иһэллэр.

Буорту буолбут Айылҕа көстүүлэрэ киһи олоҕун барытын аймыыр куһаҕан көстүүлэргэ киирсэллэр. Айылҕа ити көстүүлэриттэн киһи өйө-санаата быһаччы тутулуктаах. Өр кэм устата куруук хара буор хонууну, умайбыт тыаны көрүү киһи өйүгэр-санаатыгар букатын сүппэт, умнуллубат санаа түһүүтүн үөскэтэр. Санаата түспүт киһи диэн бары өттүнэн мөлтөөбүт киһи буолар.

Киһи мөлтөөбүт, санаата түспүт кэмигэр уһуну-киэҥи, кэскиллээҕи кыайан толкуйдаабат буола бүөлэнэн, быстах баҕа санаатыгар баһыттаран араас сыыһа туттуулары оҥоруон, бэйэтэ да быстах суолга киирэн биэриэн сөп.

Киртийбит, буорту буолбут Айылҕа көстүүлэрэ дьон өйүн-санаатын уһун кэмҥэ мөлтөтөллөр, кэскиллээх, саҥаны тутар, оҥорор санааларын суох оҥороллор. Айылҕа киртийиитин көстүүлэрэ дьон бары бииргэ түмсэн үлэлиир-хамныыр, тугу эмэ оҥорор кыахтара кыратын биирдиилээн киһиэхэ өйдөтөллөр. Сир баайын-дуолун күүстээх тиэхиникэлэр көмөлөрүнэн хостооччулар Айылҕаны маннык алдьатыыларын-кээһэтиилэрин көстүүлэрэ хас биирдии киһиэхэ бэйэтэ кыайан көннөрбөт, күүһэ-кыаҕа тиийбэт балаһыанньата үөскээбитин биллэрэллэр.

Билигин төһө эмэ тиэхиникэ сайдыбытын кэннэ Айылҕа улаханнык алдьаныытын элбэх дьон даҕаны кыайан чөлүгэр түһэрбэттэр, көннөрбөттөр, кинилэр эмиэ кыахтара суоҕа киһи бэйэтэ кыайан көннөрбөт быһыыта үөскээбитин билинэн, аны бэйэтин эрэ күүһүгэр-кыаҕар эрэнэр буолуутун үөскэтэллэр, барар, куотар өйүн-санаатын күүһүрдэллэр.

Хара буор хонуулар ыар көстүүлэрэ киһи өйүгэр-санаатыгар эстии-быстыы, алдьаныы-кээһэнии өйүн-санаатын илэ хааллараллар. Киһи илэ өйүнэн сылдьан көрөр куһаҕан, ыар көстүүлэрэ кини өйүгэр-санаатыгар, олоҕун оҥкулугар сөп түбэспэт буоллахтарына ордук түргэнник түүлүгэр киирэн көстөллөр.

Хара хоруо, буор, быыл дойду киһи түүлүгэр киирэн көстүүтэ, киһиэхэ туох эмэ куһаҕан, табыллыбат буолуу, санаа түһүүтэ кэлиитигэр көстөр. Маннык түүл көһүннэҕинэ киһи мөлтүүр, өйө-санаата сыппыыр кэмэ кэлэр. Айылҕа куһаҕан көстүүлэрин сабыдыаллара киһиэхэ олус ыараханнык дьайаллар, ханнык да саргылаах санаа, үчүгэйи баҕара санааһын суох буоларыгар тириэрдэллэр. Киһи төһө эмэ кэмҥэ саҥаны, үчүгэйи оҥороро сарбыллар, санаата самнар, кыайыыга-хотууга дьулуура намтыыр.

Киһи түүлүгэр кирдээх, сытыйбыт, көҕөрбүт уу көстүүтэ, өй-санаа мөлтөөбүтүн, кыаҕа-күүһэ түспүтүн бэлиэтиир.

Түһээтэххэ үүнэн турар тыа куһаҕан көрүҥнэнэн көстүүтэ үлэ-хамнас дьыалата улаханнык мөлтөөбүтүн биллэрэр. Куурбут-хаппыт тыа көһүннэҕинэ, оҥоруохтаах дьыала бииргэ үлэлиир дьону кытта тапсыбаттан улаханнык атахтаныан да сөп. Алдьаммыт, охтубут тиит көстүүтэ өлүү-сүтүү буолаары гыммытын биир бэлиэтэ буолар. Хаппыт-куурбут тиит көстүүтэ суос-соҕотох туран хаалбыт киһини эмиэ бэлиэтиэн сөп.

Түүл көстүүлэрэ киһиэхэ ханнык эмэ соһуччу куһаҕан быһыы кэлэн иһэригэр эрдэттэн өйүн-санаатын бэлэмнэнэн көрсөрүгэр аналлаахтар. Куһаҕан көстүүлэр киһи түүлүгэр киирдэхтэринэ, киһи төһө эмэ уһун кэмҥэ мөлтөөн, ахсаан сылдьар кэмэ тиийэн кэлэр, өйө-санаата мөлтөөн туох да үлэтэ-хамнаһа табыллыбат, сыыһа-халты буола сылдьар, ханнык да ыллыктаах санаа киирбэт гына, өйө-санаата бүөлэнэр, сабыллар. Айылҕа киртийиитин, буорту буолуутун көстүүлэрэ түүлгэ киирдэхтэринэ киһи уһун кэмҥэ мөлтүүрүн, санаата түһэрин, үлэтэ-хамнаһа сатамматын түстүүллэр.

Маннык, куһаҕан түүллэр кэннилэриттэн киһи бары күүһүн уонна кыаҕын түмэн ыарахаттары көрсөргө бэлэмнэннэҕинэ эрэ табыллар. Эрдэттэн сэрэммит, туох эмэ куһаҕан буоларыгар өйүн-санаатын бэлэмнэммит киһи ханнык баҕарар ыарахаттары көрүстэҕинэ даҕаны этэҥҥэ туорууругар толору кыахтаах буолар. Куһаҕан түүллэр кэннилэриттэн киһи бэйэтин санаатын бөҕөргөтөн, дьулуурун уонна тулуурун, ол аата өсөһүн эбэн биэрэрэ эрэйиллэр.

Дьон-аймах киртийбит, буорту буолбут сиргэ-дойдуга кыайан олоҕу олорор кыахтара суох. Маннык күөх үүнээйилэрэ суох буола эстибит дойдулартан дьон барыылара, атын, чөл айылҕалаах сиргэ көһүүлэрэ саҕаланар. Киртийбит, буорту буолбут сиргэ-дойдуга дьон кыайан олох олорботтор, Айылҕаттан кистэлэҥ тутулуктара быһыннаҕына доруобуйалара мөлтөөн араас ыарыыларга, ордук хаан ыарыыларыгар ыллараллара элбиир, олохторо табыллыбат. Айылҕаны харыстааһыны киһи аймах урут бастаан оҥорорго үөрэнэллэрэ эрэйиллэр кэмэ кэлэн турар. (1,56).

Дьон Сиргэ олорор олохторун сыалынан Айылҕаны харыстааһын, урукку туругуттан олох туоҕа да уларыйбатын ситиһии буолар. Аныгы үйэҕэ дьон үөрэҕи-билиини, араас улахан тиэхиникэлэри сайыннаран, элбэх саҥаны айыылары олоххо киллэртээн Айылҕаны уларытан иһэллэр. Бу киллэрэр уларытыыларын сыыһа санааларыгар сайдыыны ситиһии курдук санааччылар элбэхтэр. Айылҕаны уларытар, буортуну оҥорор саҥаны айыылары оҥорбот эбитэ буоллар Айылҕа уларыйыыта төһө эмэ кэминэн хойутаан кэлиэ этэ.

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.